Wsparcie merytoryczne: Sandra Krawczyszyn-Szczotka, Patryk Szczotka
Kontekst historyczny i polityczny
Jednym z kluczowych okresów, wiążącym się z bezpośrednim dziedzictwem politycznym Chin jest okres chińskiej wojny domowej (1927-1949) między członkami Chińskiej Partii Komunistycznej, a nacjonalistami z partii Kuomintang (KMT). W międzyczasie konflikt teoretycznie został zawieszony na niemal dekadę, aby umożliwić obu stronom walkę z Japończykami, którzy zajęli Mandżurię w 1931 roku, a tak naprawdę wewnętrzne napięcia i rywalizacja pomiędzy komunistami a Kuomintangiem były obecne przez cały okres zawieszenia konfliktu, przybierając niekiedy bardzo brutalne formy. Na przykład, komuniści celowo powstrzymywali się od wspierania swoich sojuszników z KMT w niektórych starciach z wojskami japońskimi, co miało na celu osłabienie pozycji KMT w przyszłej walce o władzę w Chinach. Sześć lat później, Komunistyczna Partia Chin, rozpoczęła atak na Chiny centralne. Po zakończeniu II wojny światowej i kapitulacji Japonii latem 1945 roku, konflikt wszedł w decydującą fazę. Komuniści zaczęli stopniowo zdobywać terytoria, wypierając nacjonalistów z Chin kontynentalnych, a 1 października 1949 roku Mao Zedong ogłosił w Pekinie utworzenie Chińskiej Ludowej Republiki (ChRL). Po klęsce rząd Republiki Chińskiej, z Czang Kaj-szekiem na czele, udał się na Tajwan, gdzie wraz z nimi ewakuowało się od 1,5 miliona do 5 milionów osób. W efekcie liczba ludności wyspy wzrosła do około 11 milionów[1]. Po ucieczce na Tajwan, Czang Kaj-szek wprowadził na wyspie stan wojenny, który trwał przez 38 lat. Zostały wówczas znacznie ograniczone prawa obywatelskie i polityczne, a całe funkcjonowanie kraju zostało podporządkowane sytuacji na arenie międzynarodowej.
Istotnym wydarzeniem jest również 26. sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ (25 października 1971 roku), podczas której uchwalono Rezolucję 2758, przywracającą Chińskiej Republice Ludowej pełne prawa członkowskie w Organizacji Narodów Zjednoczonych[2]. Decyzją uznano rząd ChRL za jedynego legalnego reprezentanta Chin w ONZ, jednocześnie nakazując wydalenie przedstawicieli Tajwanu. Rezolucja ostatecznie rozstrzygała kwestie reprezentacji Chin. Jednoznacznie stwierdzono, iż w ONZ może istnieć tylko jedno miejsce reprezentujące Chiny, przypisane wyłącznie ChRL, co wykluczyło możliwość uznania koncepcji „dwóch Chin” lub „jednych Chin i jednego Tajwanu”[3]. Trudną sytuację pogłębiło zerwanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Republiką Chińską w 1979 roku, aby takowe ustanowić z ChRL, jednocześnie uznając jej roszczenia do suwerenności nad Tajwanem.
Od tamtego momentu, Pekin utrzymuje, iż istnieje tylko jedno państwo chińskie, którego częścią jest Tajwan, uznawany za zbuntowaną prowincję. Dodatkowo, uznaje Chińską Republikę Ludową za jedyny legalny rząd Chin, co określa jako zasadę „jednych Chin”, i dąży do ostatecznego połączenia Tajwanu z Chinami kontynentalnymi. Tymczasem Tajwan, będący państwem z demokratycznie wybranym rządem i zamieszkany przez 23 miliony ludzi, jest miejscem, gdzie liderzy polityczni prezentują odmienne stanowiska w kwestii statusu wyspy oraz relacji z ChRL[4].
Świadczą o tym chociażby wybory z 2000 roku. To właśnie wtedy po raz pierwszy podczas demokratycznych wyborów, do władzy doszła opozycja, a prezydentem Republiki Chińskiej został Chen Shui-bian (陳水扁), jeden z czołowych działaczy opozycyjnej Demokratycznej Partii Postępu (DPP). Wybory te uznaje się za zdecydowany punkt zwrotny w życiu politycznym wyspy z uwagi na to, iż były one częścią przeprowadzanych pod czujnym okiem Kuomintangu, przemian demokratycznych na Tajwanie[5]. Jego kadencja była naznaczona sprzeciwem wobec polityki jednych Chin. Od momentu objęcia urzędu, wstrzymał budowę elektrowni jądrowej, nie zgadzał się na nawiązanie bliższych stosunków gospodarczych z Chinami, nawracał do niepodległościowej retoryki, a także zgodził się na przeprojektowanie krajowego paszportu, dodając na okładce słowo „Tajwan” (中華民國), co zdecydowanie nie podobało się Kuomintangowi[6]. Pomimo zamachu na jego życie oraz wiceprezydent Annette Lu z 2004 roku, Chen Shui-bian został w tym samym roku ponownie wybrany na stanowisko prezydenta. Podczas drugiej kadencji, Chen zmagał się z licznymi skandalami korupcyjnymi, które dotyczyły zarówno jego samego, jak i członków jego rodziny oraz bliskich współpracowników. Mimo nasilających się żądań ustąpienia, zdecydował się pozostać na stanowisku, ograniczając jednak swoją władzę na rzecz premiera. Z uwagi na konstytucyjne ograniczenia, nie mógł ubiegać się o trzecią kadencję. W wyborach prezydenckich w marcu 2008 roku jego partia, DPP, poniosła dotkliwą porażkę, a nowym prezydentem został Ma Ying-jeou (馬英九) z KMT[7].
Kolejny taki przełom dokonał się dopiero w 2016 roku, ponieważ to wtedy pierwszą kobietą prezydentem, została Tsai Ing-wen (蔡英文) z partii DPP. Zaprzysiężenie odbyło się w maju 2016 roku. W grudniu 2016 roku, relacje między Tajwanem a Chinami uległy pogorszeniu, ponieważ Tsai Ing-wen odbyła rozmowę telefoniczną z prezydentem USA Donaldem Trumpem. Było to przełamanie wieloletnich norm dyplomatycznych, ponieważ Trump stał się pierwszym amerykańskim przywódcą, który rozmawiał z prezydentem Tajwanu od czasu zerwania oficjalnych relacji w 1979 roku. W okresie poprzedzającym wybory w 2020 roku, Tsai Ing-wen mocno podkreślała kwestie niepodległości i suwerenności Tajwanu. Jej stanowisko zyskało szczególny oddźwięk wśród tajwańskich wyborców, którzy z uwagą śledzili masowe protesty prodemokratyczne w Hongkongu, gdzie mieszkańcy przez wiele miesięcy sprzeciwiali się rosnącym wpływom autorytarnej polityki Pekinu. Doprowadziło to do kolejnego ogromnego zwycięstwa, ponieważ Tsai Ing-wen w 2020 roku zdobyła aż 57% poparcia wszystkich wyborców[8].
Podczas pandemii COVID-19, Tajwan skutecznie skorzystał zarówno jako producent środków ochrony osobistej (maski ochronne, rękawice, kombinezony, przyłbice), a także jako fabrykant produktów elektronicznych, takich jak laptopy czy telefony. Dodatkowo warto wspomnieć o wzmożonym, globalnym zapotrzebowaniu na półprzewodniki do produkcji m.in. elektroniki samochodowej, sprzętu sieciowego, wszelkiego rodzaju wyświetlaczy oraz sprzętu medycznego (respiratory, termometry, urządzenia do monitorowania zdrowia pacjenta), których Tajwan jest sporym producentem. To właśnie te aspekty przyczyniły się do wzrostu PKB wyspy w 2020 roku o 3,11%[9]. W tym czasie Chiny intensywnie rozwijały swoje siły zbrojne, co potęgowało obawy o możliwość inwazji na Tajwan. W odpowiedzi, Tajwan, zwiększył budżet na obronność, przeznaczając ok. 16 miliardów dolarów amerykańskich na wojsko w 2022 roku oraz planując przeznaczenie dodatkowe 8,6 miliarda dolarów amerykańskich na kolejne pięć lat[10]. Stanowi to znaczący wzrost w porównaniu do wcześniejszych lat, ponieważ w okresie od 2012 do 2021 roku, Tajwan przeznaczał średnio 10,7 miliarda dolarów amerykańskich rocznie na finansowanie obronności[11].
Z uwagi na przepisy konstytucyjne, Tsai Ing-wen nie mogła zabiegać o posadę prezydenta w 2024 roku. W tegorocznych wyborach zwyciężył dotychczasowy wiceprezydent Lai Ching-te (賴清德) z partii DPP, zdobywając 40% głosów.
Chińska presja militarna w ramach strategii działań hybrydowych wobec Tajwanu w latach 2016 – 2023
Chińskie działania hybrydowe wobec Tajwanu w ostatnich 7 latach charakteryzowały się szybką ewolucją oraz wielopłaszczyznowością. Mianowicie, od momentu wyboru na prezydenta Tsai Ing-wen, Tajwan zmagał się zarówno z dezinformacją i wojną informacyjną, cyberatakami, presją militarną, izolacją dyplomatyczną, czy też kampaniami wpływu na społeczeństwo.
Zgodnie z analizą dostępnych, oficjalnych źródeł, Chiny od 2016 roku wielokrotnie zwiększały wydatki na zbrojenia. Średni wzrost finansowania obrony w latach 2016-2024, wynosi 14 miliardów dolarów amerykańskich rocznie. Największy wzrost finansowania nastąpił między rokiem 2020 a 2021, wynosząc 28 miliardów dolarów amerykańskich.
Wydatki wojskowe Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) (źródło: Taiwan Military Expenditure, Trading Economics, https://tradingeconomics.com/china/military-expenditure, dostęp: 17.11.2024).
Sukcesywnie podnosząc wydatki na system obronny, Chiny skutecznie doprowadzają do braku poczucia bezpieczeństwa i stabilności w regionie, jednocześnie przyczyniając się do wzrostu wydatków na zbrojenia, m.in. Tajwanu.
Wydatki wojskowe Tajwanu (źródło: Taiwan Military Expenditure, Trading Economics, https://tradingeconomics.com/taiwan/military-expenditure, dostęp: 17.11.2024).
W przypadku Tajwanu, notowany jest średni roczny wzrost finansowania militaryzacji na poziomie 1,16 miliarda dolarów amerykańskich. Zauważalne jest istotne zwiększenie wydatków na obronność w latach 2016-2023, które wynosi aż 6,94 miliardów dolarów amerykańskich. Oznacza to, iż w 2016 roku bazowe wydatki Tajwanu na obronność wynosiły średnio 1,82% PKB, natomiast w 2023 roku wzrosły do 2,17% PKB, co pokazuje konsekwentny wzrost nakładów na bezpieczeństwo narodowe[12].
Warto również wspomnieć o koncepcji Łańcuchów Wysp. Łańcuchy są naturalnymi barierami, które pozwalają efektywnie kontrolować przestrzeń morską i powietrzną. To najważniejsze miejsca na potencjalne bazy wojskowe, systemy radarowe czy też obronę przeciwlotniczą. Kontrolując je, zwiększa się zarówno bezpieczeństwo ważnych szlaków morskich, jak i zyskuje strategiczne zaplecze, co wzmacnia możliwości obrony i ewentualniego zastosowania siły w określonym regionie.
Obszar Pierwszego Łańcucha Wysp obejmuje teren od południowej Japonii przez Tajwan i Filipiny po Borneo. Istnieje również obszar nazywany Drugim Łańcuchem Wysp, tj. teren ciągnący się od Japonii, po Marianę, aż do Nowej Gwinei[13], a także Trzeci Łańcuch Wysp, rozciągający się jeszcze dalej na wschód, obejmując archipelagi Hawajów i innych wysp na Pacyfiku.
Pierwszy i Drugi Łańcuch Wysp (źródło: LukasKobierski, X, https://x.com/LukasKobierski/status/1553398963457634304, dostęp: 30.11.2024).
Od wyboru na prezydenta Tsai Ing-wen, powszechnym mechanizmem presji militarnej jest systematyczne prowadzenie operacji wojskowych wokół wyspy. Na przełomie lat 2016 i 2017, Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza przeprowadziła serię manewrów powietrznych i morskich, które obejmowały naruszanie terenu obejmującego Pierwszy Łańcuch Wysp. W ramach tych ćwiczeń, chiński lotniskowiec Liaoning, który jest uważany za fundament nowoczesnej projekcji siły na morzu, wziął udział w rutynowych operacjach na Morzu Południowochińskim. Okręt przepłynął przez m.in. część cieśniny Luzon między Tajwanem a Filipinami. Manewry te zostały uznane przez ekspertów strategicznych i wojskowych za najważniejszy etap w wysiłkach Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej na rzecz rozwoju swoich sił. Jednakże, warto stwierdzić, iż prowadzenie manewrów na terenie Pierwszego Łańcucha Wysp nie stanowiła żadnej poprawy strategicznej, a raczej jest jedynie działaniem o znaczeniu psychologicznym[14].
Za jedne z większych manewrów uznaje się te, które zostały zorganizowane zaraz po wizycie przewodniczącej Izby Reprezentantów USA Nancy Pelosi na Tajwanie w sierpniu 2022 roku. To właśnie w tym czasie chińskie siły zbrojne zainicjowały manewry z użyciem ostrej amunicji na obszarach wodnych i w przestrzeni powietrznej wokół wyspy. Według oficjalnego oświadczenia, Pekin, przeprowadzał w tym okresie testy strzelania amunicją dalekiego zasięgu i nakazał, aby obce statki oraz samoloty unikały obszaru objętego ćwiczeniami, tj. 12-milowy pas morski wód terytorialnych, sąsiadujący z ruchliwymi szlakami morskimi. Wiązało się to z bezpośrednią blokadą zarówno morską, jak i powietrzną[15].
Ilość chińskich naruszeń strefy powietrznej Tajwanu w latach 2020-2023 (źródło: Chinese PLA Intrusions into Taiwan’s ADIZ (2), NIDS, https://www.nids.mod.go.jp/english/publication/commentary/pdf/commentary275e.pdf, dostęp: 17.11.2024).
Zgodnie z wykresem powyżej, największą liczbę naruszeń tajwańskiej przestrzeni powietrznej zanotowano przez samoloty typu „myśliwce i bombowce” (różowy), podczas gdy „samoloty patrolowe i inne statki powietrzne” (niebieski) utrzymywały się na poziomie około 25 sztuk miesięcznie od sierpnia 2022 roku, co sugeruje, iż są to regularne loty patrolowe. Zauważalny jest również istotny wzrost obecności statków powietrznych typu „helikoptery, samoloty transportowe oraz samoloty klasy UAV” (zielony). Od września 2022 roku zaczęła się pojawiać stała liczba UAV, które stały się głównym źródłem naruszeń tej klasy statków powietrznych[16].
Znaczący wzrost liczby chińskich naruszeń przestrzeni powietrznej w pobliżu Tajwanu jest związany z wydarzeniami geopolitycznymi, które miały miejsce w regionie. Zwiększona aktywność wojskowa Chin w tym obszarze często koreluje z działaniami w szerszym kontekście regionalnym, takimi jak ćwiczenia militarne czy też istotne kroki dyplomatyczne. Warto zauważyć, iż największa zmiana w aktywności samolotów typu “myśliwce i bombowce” nastąpił w sierpniu 2022 r., a więc po wspomnianej wizycie spikerki Izby Reprezentantów Nancy Pelosi na Tajwanie[17]. W przypadku wydarzeń z kwietnia 2023 roku, wzrost napięć związany z intensyfikowaniem amerykańskich sojuszy bezpieczeństwa w Azji najprawdopodobniej miał wpływ na zwiększoną aktywność wojskową Chin w pobliżu Tajwanu[18]. Z kolei za wzrostem liczby chińskich myśliwców w październiku 2021 roku stało przeprowadzanie przez Stany Zjednoczone ćwiczeń wojskowych Citadel Pacific 2021 Exercise w rejonie wyspy Guam, które wywołały reakcję Chin w postaci demonstracji siły w tym regionie.
Kontrdziałania Tajwanu
Tajwańska doktryna obronna w pełni skupia się na przeciwdziałaniu zagrożeniu ze strony Chin kontynentalnych, a jednym z kluczowych tajwańskich kontrdziałań wobec Chin jest wzmacnianie sektora obronności zarówno poprzez dodatkowe finansowanie, ale także wzmożoną mobilizację. Już w 2021 roku rządowe media informowały, iż władze w Tajwanie zamierzają zwiększyć częstotliwość powołań rezerwistów, w celu podniesienia gotowości sił zbrojnych na wypadek potencjalnej inwazji. Wydłużono również okres cyklicznego (co 2 lata) powołania z około tygodnia do dwóch tygodni[19], a w 2022 roku wydłużono obowiązkową służbę wojskową z 4 miesięcy do roku.
Zakłada się, iż w tej chwili tajwańskie siły zbrojne liczą około 169 000 aktywnego personelu oraz 1 660 000 rezerwistów. Wojska lądowe Tajwanu są wyposażone w szeroki wachlarz zdolności bojowych, w tym około 200 wieloprowadnicowych systemów rakietowych, ponad 1000 jednostek artylerii holowanej i samobieżnej oraz blisko 1000 czołgów podstawowych. Siły Powietrzne dysponują około 500 samolotami zdolnymi do działań bojowych, a marynarka wojenna posiada flotę obejmującą 90 okrętów nawodnych i podwodnych gotowych do walki. Flota wojenna obejmuje również zintegrowany korpus piechoty morskiej. Tajwan dysponuje również Żandarmerią Wojskową, która stanowi odrębną część sił zbrojnych i odpowiada za ochronę kluczowej infrastruktury, zabezpieczenie przywódców rządowych przed zamachami oraz przeciwdziałanie wrogim działaniom, takim jak szpiegostwo i sabotaż[20].
W przypadku Chin, szacuje się iż chińskie siły zbrojne liczą około 2 035 000 aktywnego personelu oraz 510 000 rezerwistów. Wojska lądowe Chin są wyposażone w około 3200 wieloprowadnicowych systemów rakietowych, ponad 5000 jednostek artylerii holowanej samobieżnej oraz 5000 czołgów podstawowych. Siły Powietrzne dysponują około 2500 samolotami zdolnymi do działań bojowych, a marynarka wojenna posiada flotę obejmującą 740 okrętów nawodnych i podwodnych[21].
Istotnym aspektem jest również rozwój własnego przemysłu zbrojeniowego, przy jednoczesnym nacisku na modernizację Marynarki Wojennej oraz lotnictwa. Spowodowane jest to przede wszystkim położeniem Tajwanu w kluczowym regionie Pacyfiku, w pobliżu ważnych szlaków handlowych, m.in. cieśniny Tajwańskiej, której blokada może doprowadzić do sparaliżowania globalnego handlu. Dodatkowo, fakt znacznego uzależenienia gospodarki wyspy od międzynarodowego handlu wzmacnia chęć utrzymania kontroli nad przestrzenią morską i powietrzną. W 2020 roku Tajwan uruchomił projekt budowy własnych okrętów podwodnych, zwany również jako IDS (Indigenous Defense Submarine). Pierwszy taki okręt z napędem spalinowo-elektrycznym klasy Hai Kun został zwodowany w 2023 roku, z planem pełnego wprowadzenia do służby w 2025 roku[22].
Kolejnym działaniem mającym na celu unowocześnienie i wzmocnienie możliwości bojowych Tajwanu było zakupienie od amerykańskiego koncernu Lockheed Martin, 66 egzemplarzy nowo wyprodukowanych F-16V za cenę 7,5 miliardów dolarów amerykańskich. Z uwagi na trudną sytuację geopolityczną, zamówienie to zostało znacznie opóźnione, ale zakłada się, iż pierwsze myśliwce tego typu trafią do Tajwanu, do końca 2026 roku. Po zrealizowaniu umowy, wyspa będzie posiadała 206 egzemplarzy F-16V. Równocześnie do końca 2023 roku Tajwańskie Siły Powietrzne wzbogaciły swoją flotę o 141 zmodernizowanych myśliwców F-16, wyprodukowanych również przez firmę Lockheed Martin[23]. Warto wspomnieć również o zakupie 400 amerykańskich manewrujących pocisków Harpoon, zaprojektowanych do zwalczania celów nawodnych. Dodatkowo, Stany Zjednoczone potwierdziły zamówienie wyspy na m.in. wyrzutnie HIMARS M142, 64 taktyczne systemy rakietowe ATACMS, pociski rakietowe M57 Unitary, czy 17 systemów zarządzania danymi dla artylerii (IFATDS). Kilka dni później zatwierdzono również zakup 100 systemów HCDS[24].
Analiza stanowi część cyklu trzech publikacji dotyczących chińskich działań hybrydowych wobec Tajwanu. Kolejne artykuły, koncentrujące się na dezinformacji, propagandzie oraz presji ekonomicznej, zostaną opublikowane wkrótce.
BIBLIOGRAFIA
[1] Wojna domowa w Chinach w latach 1927-1949, Zintegrowana Platforma Edukacyjna Ministerstwa Edukacji Narodowej, https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/D1G0bNB4z, dostęp: 03.11.2024.
[2] U.N. Resolution 2758 (U.N. voted to admit Communist China, expel Nationalist delegates.), American Institute in Taiwan, https://web-archive-2017.ait.org.tw/en/un-res-2758-voted-to-admit-communist-china.html, dostęp: 25.11.2024.
[3] The One-China Principle is a Universally Recognized Basic Norm Governing International Relations, Embassy of The People’s Republic Of China in the Republic of the Philippines, http://ph.china-embassy.gov.cn/eng/sgdt/202403/t20240319_11262567.htm, dostęp: 03.11.2024.
[4] Why China-Taiwan Relations Are So Tense, Council on Foreign Relations, https://www.cfr.org/backgrounder/china-taiwan-relations-tension-us-policy-biden, dostęp: 04.11.2024.
[5] K. Gawlikowski, Wybory prezydenckie na Tajwanie w 2000 roku. Problem jedności Chin i azjatyckiej drogi dochodzenia do demokracji, „Azja-Pacyfik 2000” nr 3/2000.
[6] Taiwanese passport move denounced, ChinaDaily, https://www.chinadaily.com.cn/en/doc/2003-06/13/content_238954.htm, dostęp: 28.11.2024.
[7] Chen Shui-bian, Britannica, https://www.britannica.com/biography/Chen-Shui-bian, dostęp: 10.11.2024.
[8] GDP: Preliminary Estimate for 2020Q4 and Outlook for 2021, Directorate-General of Budget, Accounting and Statistics, Executive Yuan, R.O.C. Taiwan, https://eng.dgbas.gov.tw/News_Content.aspx?n=4438&s=212331, dostęp: 09.11.2024.
[9] Tsai Ing-wen, Britannica, https://www.britannica.com/biography/Tsai-Ing-wen, dostęp: 09.11.2024.
[10] Taiwan Military Expenditure, Trading Economics, https://tradingeconomics.com/taiwan/military-expenditure, dostęp: 12.11.2024.
[11] Ibid.
[12] Parsing Taiwanese Public Opinion and Political Debates over the Defense Budget, Global Taiwan Institute, https://globaltaiwan.org/2024/08/parsing-taiwanese-public-opinion-defense-budget/, dostęp: 11.12.2024.
[13] 27 mld dolarów w pięć lat na obronę Pacyfiku przed Chinami, Konflikty.pl, https://www.konflikty.pl/aktualnosci/wiadomosci/27-mld-obrone-pacyfiku-przed-chinami/, dostęp: 10.11.2024.
[14] PLA Air and Maritime Maneuvers Across the First Island Chain, CIMSEC, https://cimsec.org/pla-air-maritime-maneuvers-across-first-island-chain/, dostęp: 14.11.2024.
[15] Chiny rozpoczęły ćwiczenia wojskowe wokół Tajwanu, EurActiv, https://www.euractiv.pl/section/bezpieczenstwo-i-obrona/news/usa-pelosi-biden-chiny-tajwan-cwiczenia-wojskowe-azja-xi-jinping/, dostęp: 05.11.2024.
[16] Chinese PLA Intrusions into Taiwan’s ADIZ (2), NIDS, https://www.nids.mod.go.jp/english/publication/commentary/pdf/commentary275e.pdf, dostęp: 17.11.2024.
[17] The Sky’s the Limit: Comparing China’s ADIZ Intrusion, Asia Maritime Transparency Initiative, https://amti.csis.org/the-skys-the-limit-comparing-chinas-adiz-intrusions/, dostęp: 20.11.2024.
[18] Taiwan Strait Tensions Are Strengthening US Security Alliances in Asia—and Fueling Beijing’s Fears of “Encirclement”, Global Taiwan Institute, https://globaltaiwan.org/2023/05/taiwan-strait-tensions-are-strengthening-us-security-alliances-in-asia-and-fueling-beijings-fears-of-encirclement/, dostęp: 01.12.2024.
[19] Tajwan się zbroi. Własny przemysł i zakupy w USA [ANALIZA], Defence24, https://defence24.pl/geopolityka/tajwan-sie-zbroi-wlasny-przemysl-i-zakupy-w-usa-analiza, dostęp: 11.11.2024.
[20] #KYR: Taiwan – Military, The Cove, https://cove.army.gov.au/article/kyr-taiwan-military, dostęp: 17.11.2024.
[21] 2024 China Military Strength, Global Firepower 2024, https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.php?country_id=china, 30.11.2024.
[22] Nowy okręt podwodny Tajwanu. Powód do dumy czy zwykły “straszak”?, Focus, https://www.focus.pl/artykul/tajwan-nowy-okret-podwodny-hai-kun, dostęp: 15.11.2024.
[23] Tajwan otrzyma najnowsze F-16, Defence24, https://defence24.pl/sily-zbrojne/tajwan-otrzyma-najnowsze-f-16, dostęp: 16.11.2024.
[24] Tajwan kupi 400 pocisków Harpoon, Defence24, https://defence24.pl/sily-zbrojne/tajwan-kupi-400-pociskow-harpoon, dostęp: 16.11.2024.
