Możliwość użycia wojska do samodzielnych działań w Polsce w czasie pokoju oraz rozszerzenie prawnej ochrony czynności podejmowanych przez żołnierzy – to główne założenia projektu ustawy, która ma usprawnić działania wojska, Policji i Straży Granicznej wobec zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Dokument obejmuje kwestie użycia broni w czasie pokoju przez żołnierzy, którzy służą np. na granicy.
Przygotowywane zmiany w przepisach to pokłosie sytuacji, która miała miejsce dwa tygodnie temu. Portal Onet ujawnił wówczas, iż Żandarmeria Wojskowa zatrzymała na przełomie marca i kwietnia trzech polskich żołnierzy za to, iż oddali strzały ostrzegawcze w kierunku próbujących sforsować granicę migrantów. Wojskowi zostali zakuci w kajdanki i odwiezieni na przesłuchanie. Dwóm z nich postawiono zarzuty narażenia życia i zdrowia człowieka oraz przekroczenia uprawnień. Żołnierze zostali też zawieszeni w czynnościach służbowych.
Dzień po ujawnieniu tej informacji wicepremier Władysław Kosiniak-Kamysz przyznał, iż Żandarmeria, dokonując zatrzymania, wykazała się nadgorliwością. A premier Donald Tusk po specjalnym spotkaniu z szefami resortów obrony i sprawiedliwości zapowiedział zmiany w prawie. – Przepisy jednoznacznie mają wspierać polskiego żołnierza wtedy, kiedy w obronie własnej czy terytorium Polski używa broni. Musi mieć on poczucie prawnego bezpieczeństwa – zaznaczył Tusk. Przy okazji incydentu okazało się bowiem, iż wciąż brakuje odpowiednich przepisów umożliwiających efektywne użycie wojska na granicy. Żołnierze działają co prawda w sytuacjach kryzysowych, pomagając pogranicznikom czy policjantom na podstawie uprawnień tych służb, ale jest to niewystarczające. Dlatego konieczna stała się nowelizacja przepisów.
Przygotowany przez m.in. MON projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ulepszenia działań Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa został w środę przyjęty przez Radę Ministrów. Dokument wprowadza modyfikacje m.in. w Kodeksie karnym oraz ustawach o: obronie ojczyzny, Straży Granicznej, Policji, środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej.
Operacja wojskowa
Pierwszą z propozycji jest wprowadzenie do ustawy o obronie ojczyzny terminu „operacji wojskowej prowadzonej na terytorium RP w czasie pokoju”. Taka operacja ma być rozumiana jako „zorganizowane działanie sił zbrojnych prowadzone w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, niebędące szkoleniem lub ćwiczeniem”, a także działanie na terenie RP wojsk sojuszniczych wspierających Wojsko Polskie. O użyciu sił zbrojnych w takiej operacji ma decydować prezydent na wniosek Rady Ministrów.
„W ślad za wprowadzeniem możliwości prowadzenia przez żołnierzy operacji wojskowej w czasie pokoju konieczne stało się także dodanie przepisów określających warunki i sposób użycia przez nich siły w warunkach pokojowych” – uzasadniają przedstawiciele MON-u. Propozycje zawarte w projekcie przyznają zatem żołnierzom działającym w czasie pokoju uprawnienia do stosowania środków przymusu bezpośredniego, broni i innego uzbrojenia. Będzie to możliwe np. w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność żołnierza lub innej osoby, w celu odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej czy w sytuacji, gdy dana osoba nie podporządkowuje się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni czy materiału wybuchowego, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności innych osób. Te nowe zapisy oznaczają, iż żołnierze będą mogli prowadzić operację w ramach uprawnień przysługujących siłom zbrojnym i nie będzie konieczności nadawania im uprawnień przewidzianych dla funkcjonariuszy Straży Granicznej.
W projekcie ustawy pojawił się także zapis dotyczący kontratypu przestępstwa, czyli wyłączenia odpowiedzialności karnej za czyn popełniony w szczególnych warunkach, w tym przypadku przez żołnierzy, pograniczników i policjantów. Chodzi tu o sytuacje, gdy niezgodne z zasadami użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia da się uzasadnić szczególnymi okolicznościami (m.in. związanymi z potrzebą ochrony życia, zdrowia lub wolności żołnierza, funkcjonariusza lub innej osoby), które wymagają natychmiastowego działania.
Ochrona prawna
Projekt zakłada również rozszerzenie ochrony prawnej żołnierzy. Obecnie, zgodnie z ustawą o obronie ojczyzny, żołnierzowi zawodowemu przysługuje zwrot kosztów poniesionych na pomoc prawną tylko w sytuacji, gdy postępowanie zakończy się pozytywnie dla oskarżonego żołnierza (umorzeniem lub uniewinnieniem). „W uzasadnionych przypadkach istnieje co prawda możliwość zwrotu kosztów procesu w trakcie jego trwania, niezależnie od jego wyniku, ale obserwacje związane z użyciem sił zbrojnych do ochrony granicy państwowej należy ocenić jako wymagające uzupełnienia” – argumentują eksperci MON-u. Dlatego po zmianie przepisów żołnierze oraz funkcjonariusze Policji i Straży Granicznej objęci postępowaniem karnym dotyczącym użycia środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia, w związku z wykonywaniem swoich zadań, będą mogli żądać wyznaczenia obrońcy z urzędu (adwokata lub radcy prawnego). Ci, którzy nie będą chcieli skorzystać z takiej możliwości, będą mogli liczyć na sfinansowanie pomocy prawnej udzielanej im przez obrońcę z wyboru.
Propozycje zakładają też zmiany dotyczące wypłaty wynagrodzenia dla żołnierza zawieszonego w czynnościach służbowych lub tymczasowo aresztowanego. w tej chwili w takim przypadku żołnierzowi zawiesza się 50% uposażenia zasadniczego (od najbliższego terminu płatności) oraz wypłatę dodatków stałych (zwrot następuje w sytuacji umorzenia postępowania albo uniewinnienia żołnierza). Projekt zakłada, iż w takich sytuacjach możliwe będzie (na podstawie decyzji dowódcy jednostki wojskowej kierującego się okolicznościami danej sprawy) zachowanie prawa do tych należności finansowych. „Chodzi tu o żołnierzy, przeciwko którym wszczęto postępowanie karne o przestępstwo popełnione z użyciem środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem zadań lub czynności służbowych” – wyjaśniają przedstawiciele MON-u. Przepisy te mają mieć zastosowanie także w odniesieniu do spraw rozpoczętych przed wejściem w życie ustawy.
Projekt doprecyzowuje również zasady dotyczące zatrzymywania żołnierzy przez Żandarmerię Wojskową. Nowy zapis mówi, iż zatrzymanie żołnierza pełniącego czynną służbę wojskową musi się odbywać dodatkowo z poszanowaniem godności i honoru żołnierza oraz służby wojskowej, w tym munduru żołnierza Wojska Polskiego, przy czym „zatrzymanie w czasie wykonywania przez tego żołnierza czynności lub zadań służbowych musi być traktowane jako środek ostateczny, o ile nie zachodzi konieczność zatrzymania żołnierza na gorącym uczynku”.
Biuro pomocy prawnej
W ślad za nowymi przepisami w strukturach Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji ma powstać Biuro Pomocy Prawnej Żołnierzom. Będzie ono wspierać żołnierzy objętych m.in. postępowaniem karnym w następstwie użycia środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem zadań lub czynności służbowych. Pomoc będzie świadczona nieodpłatnie już od chwili podjęcia pierwszych czynności przez organy ścigania w sprawie danego żołnierza, czyli np. od momentu zatrzymania, a jeszcze przed postawieniem zarzutów.
