История энергетического сектора Китая. Часть I. Энергетика в тени Мао

Autorzy: Joanna Mazurkiewicz, Ernest Szymala

Wstęp

Chińska Republika Ludowa stoi dziś przed jednym z największych wyzwań w swojej historii – wyzwaniem, które nie tylko kładzie się cieniem na jej gospodarce, ale również stanowi zagrożenie dla stabilności politycznej kraju. Mowa o transformacji energetycznej, która ze względu na swój ogrom, złożoność i tempo realizacji jest jedną z najbardziej ambitnych na świecie.

Kryzys ekologiczny w Chinach, będący efektem dekad dynamicznej industrializacji, wywiera negatywny wpływ zarówno na zdrowie i warunki życia ponad miliardowej populacji, jak i na globalną walkę ze zmianami klimatycznymi. Jako największy na świecie emiter gazów cieplarnianych, Chiny zmagają się z zanieczyszczeniem powietrza, gleby i wody. Problem ten, będący konsekwencją uzależnienia od ekstensywnego wzrostu gospodarczego napędzanego paliwami kopalnymi, może się pogłębiać w nadchodzących latach.

Chociaż skala problemu jest dobrze znana i szeroko opisywana przez ekspertów – wystarczy wspomnieć choćby książkę Yanzhong Huanga „Toxic Politics: China’s Environmental Health Crisis and Its Challenge to the Chinese State” – w niniejszej serii publikacji skupimy się na analizie źródeł tej sytuacji. Naszym celem jest prześledzenie, w jaki sposób Chiny znalazły się w tak trudnym położeniu energetyczno-klimatycznym oraz jakie decyzje doprowadziły do obecnego kryzysu.

Kluczową częścią tej analizy będzie przedstawienie ewolucji chińskiego sektora energetycznego, który stanowi fundament „cudu gospodarczego”, jakiego kraj ten doświadczył w ostatnich dekadach. Aby w pełni zrozumieć skalę wyzwań, musimy cofnąć się do korzeni chińskiej polityki gospodarczej i energetycznej – do czasów Mao Zedonga.

Początki – od ruiny do wizji industrializacji

Po burzliwym okresie „wieku upokorzenia”, wojnie z Japonią oraz zwycięskiej dla komunistów wojnie domowej, 1 października 1949 roku powstała Chińska Republika Ludowa. Dotychczasowy rząd pod przewodnictwem Czang Kaj-Szeka przeniósł się na Tajwan. Na czele nowo powstałego państwa stanął Mao Zedong, którego zadaniem było odbudowanie wyniszczonego wojną i zacofanego gospodarczo kraju.

Próby zdławienia uzależnienia Chin od potęg kolonialnych w XIX wieku – takie jak wojny opiumowe czy powstanie bokserów – kończyły się dotychczas porażką, co pozostawiło kraj w stanie głębokiego kryzysu. Natomiast Mao widział w szybkiej industrializacji klucz do odbudowy potęgi „Państwa Środka” i wyprowadzenia go z dekad stagnacji. Aby jednak urzeczywistnić wizję odbudowy Chin, konieczne było zapewnienie sektora energetycznego zdolnego do zaspokojenia rosnących potrzeb przemysłu. Huty, piece oraz rozwój infrastruktury wymagały ogromnych ilości paliwa i energii, co stawiało energetykę w centrum uwagi polityki gospodarczej Mao.

Na początku swoich rządów Mao wprowadził reformy mające na celu kolektywizację wsi, co miało stworzyć podstawy pod rozwój przemysłu. Zainspirowany sukcesami sowieckich planów pięcioletnich, postanowił wdrożyć ich chiński odpowiednik – Wielki Skok Naprzód. By zrealizować ten ambitny projekt, rząd Mao potrzebował jednak znaczących środków finansowych. W zamian za wsparcie w wojnie koreańskiej Pekin uzyskał od Moskwy potrzebne fundusze, co umożliwiło rozpoczęcie szeroko zakrojonych inwestycji. Wielki Skok Naprzód, realizowany w latach 1958–1962, zakładał, iż w ciągu piętnastu lat Chiny wyprzedzą Wielką Brytanię pod względem produkcji przemysłowej. Kraj podzielono na tysiące komun, które miały funkcjonować jako samowystarczalne jednostki gospodarcze, z całkowitą kontrolą nad przemieszczaniem się ludności. Życie Chińczyków zostało podporządkowane pracy, a szybka industrializacja miała być narzędziem do przekształcenia Chin w potęgę gospodarczą.

Jednym z kluczowych wyzwań jakie wtedy identyfikowano było zapewnienie paliwa dla hut i pieców, które były podstawą nowo powstającego przemysłu. Zapotrzebowanie na energię rosło w szybkim tempie, z roku na rok przekraczając choćby 100%. Rząd centralny wiedział, iż bez odpowiednich zasobów energetycznych, ambitne plany Mao nie miały szans na realizację.

Tabela 1 Chińska rewolucja przemysłowa. Zapotrzebowanie na energię w podziale na sektory.

Centralne planowanie – „Energia pod kontrolą”

W tym momencie, należy napisać kilka słów na temat instytucjonalnego charakteru sektora energetycznego w początkowych dekadach ChRL. Analiza jego struktury i zasad funkcjonowania pozwala lepiej zrozumieć, w jakim kontekście i warunkach dokonywały się zmiany oraz jakie wyzwania musiał pokonać chiński system energetyczny w okresie swojego kształtowania, również w sferze organizacyjno-instytucjonalnej.

Za panowania Mao Zedonga sektor energetyczny Chin był w pełni podporządkowany rządowi centralnemu. Kluczową rolę w zarządzaniu gospodarką odgrywała utworzona w 1952 roku Państwowa Komisja Planowania (State Planning Commission, SPC)[2], która odpowiadała za przygotowanie planów pięcioletnich obejmujących produkcję, dystrybucję oraz alokację inwestycji w energetykę i inne sektory. Realizację planów rocznych oraz krótkoterminowych koordynowała Państwowa Komisja Gospodarcza (State Economic Commission, SEC).

Wszystkie decyzje dotyczące produkcji i zarządzania energią podejmowane były na szczeblu centralnym, co oznaczało, iż choćby codzienna produkcja energii była kierowana z poziomu ministerialnego[3]. Taka struktura instytucjonalna charakteryzowała się kilkoma istotnymi cechami::

1) centralny system planowania z pełną kontrolą rządową i niewielką konkurencją;

2) częste zmiany w zarządzaniu pomiędzy władzami centralnymi i lokalnymi;

3) stale zmieniająca się administracja biurokratyczna z powodu łączenia i rozdzielania ministerstw;

4) brak długoterminowych planów strategicznych[4]

Centralizacja sektora energetycznego w pierwszych dekadach ChRL miała jeden cel – umożliwić realizację ambitnych projektów industrializacyjnych (takich jak Wielki Skok Naprzód), ale przyniosła szereg negatywnych skutków. Całkowite podporządkowanie decyzji władzom centralnym ograniczyło elastyczność i zdolność do reagowania na lokalne potrzeby, co pogłębiało nierówności regionalne. Częste reorganizacje i biurokratyczna nieefektywność spowalniały procesy decyzyjne, a brak długofalowej wizji rozwoju skutkował zaniedbaniem innowacji oraz niedostatecznym wdrażaniem technologii zwiększających efektywność energetyczną. Monopol państwa eliminował konkurencję, hamując postęp technologiczny, a doraźne cele polityczne kierowały sektor w stronę intensywnego wykorzystywania węgla, co miało katastrofalne skutki dla środowiska. W efekcie, instytucjonalny charakter sektora energetycznego za czasów Mao Zedonga stał się źródłem głęboko zakorzenionych problemów, które obciążyły przyszłe pokolenia.

Ewolucja struktur instytucjonalnych sektora energetycznego w tym okresie została szczegółowo przedstawiona w tabeli 2.

Tabela 2 Rozwój instytucji energetycznych w latach 1950 – 1979.

Od siekiery do kilofa – energetyczne wyzwania pierwszych dekad ChRL

Jednym z kluczowych problemów energetycznych nowo powstałej Chińskiej Republiki Ludowej było archaiczne podejście do pozyskiwania energii, które opierało się na tradycyjnych metodach wykorzystywanych przez tysiąclecia. Chińska cywilizacja czerpała energię głównie z pracy ludzi i zwierząt, a zapotrzebowanie na ciepło zaspokajano poprzez masową wycinkę lasów. Drewno wykorzystywano nie tylko jako paliwo domowe, ale także jako surowiec do budowy miast, kremacji zmarłych oraz produkcji kluczowych dóbr, takich jak czarny tusz do pisania.

Intensywna eksploatacja zasobów leśnych doprowadziła do poważnego wylesiania na ogromną skalę. choćby w 1974 roku, kiedy inne źródła energii zaczęły odgrywać większą rolę, w Chinach wycięto aż 140 milionów metrów sześciennych drewna. Dla porównania, w tym samym roku w Indiach wycięto 110 milionów mł, w ZSRR 83,4 miliona mł, a w USA zaledwie 14,1 miliona mł [5]. Tak masowe wycinanie lasów miało dramatyczne skutki ekologiczne, prowadząc do erozji gleby, pustynnienia oraz ograniczenia dostępu do drewna jako surowca.

Dynamiczny wzrost zapotrzebowania na energię, zwłaszcza w rozwijającym się przemyśle, wymusił na władzach komunistycznych oraz planistach gospodarczych poszukiwanie alternatywnych źródeł energii. Rozwiązaniem, które od początku istnienia Chińskiej Republiki Ludowej uznawano za kluczowe, było wykorzystanie węgla. Decyzję tę uzasadniały przede wszystkim bogate krajowe złoża tego surowca, które umożliwiały relatywnie tanią i szeroko dostępną produkcję energii.

Od lat 60. XX wieku, gdy Chiny zaczęły stopniowo wychodzić z kryzysu wywołanego Wielkim Skokiem Naprzód, małe kopalnie węgla finansowane przez władze lokalne odgrywały coraz bardziej znaczącą rolę w chińskiej gospodarce. Do końca lat 70. odpowiadały one za aż jedną trzecią krajowego wydobycia węgla. Większość tych kopalń zlokalizowana była w południowej części kraju, co pozwalało zmniejszyć tradycyjną zależność tego regionu od importu węgla z północy. Dzięki temu każda prowincja oraz region na południe od rzeki Jangcy mogły funkcjonować w dużej mierze samowystarczalnie. W 1976 roku obszar ten zaspokajał ponad 70% swojego zapotrzebowania na węgiel z lokalnych źródeł [6].

Małe i średnie kopalnie odgrywały także istotną rolę w północnych prowincjach, takich jak Shanxi, gdzie odpowiadały za 40% całkowitej krajowej produkcji węgla. Produkcja ta była wystarczająca, by zaspokoić lokalne potrzeby energetyczne, a nadwyżki eksportowano do mniej zasobnych w węgiel prowincji.

Zgodnie z danymi amerykańskiej Centralnej Agencji Wywiadowczej (Central Intelligence Agency, CIA) z 1976 roku, w Chinach działało około 100 000 małych kopalń węgla. Średnia roczna produkcja każdej z nich wynosiła 1 000 ton, jednak największe jednostki były w stanie wydobywać choćby 100 000 ton rocznie [7]. Rozwój małych kopalń nie tylko umożliwił większą decentralizację sektora energetycznego, ale również znacząco przyczynił się do wzrostu regionalnej samowystarczalności energetycznej i ograniczenia kosztów transportu surowców. Był to krok w kierunku równoważenia rozwoju gospodarczego między północą a południem kraju oraz zwiększenia elastyczności chińskiej gospodarki energetycznej w obliczu ograniczeń centralnego planowania.

Większość kopalń węgla w Chinach w omawianym okresie stanowiły niewielkie, często prymitywne obiekty, takie jak kopalnie odkrywkowe utworzone w mniej niż rok lub pojedyncze, płytkie szyby zlokalizowane w złożach zbyt małych, aby mogły być eksploatowane przez zmechanizowane górnictwo. W tych kopalniach dominowała praca ludzi i zwierząt, co znacząco obniżało ich efektywność. Wydobywany w takich warunkach węgiel charakteryzował się niską jakością. Był on wykorzystywany bez jakiegokolwiek sortowania czy wstępnego przygotowania, głównie jako paliwo domowe lub surowiec w lokalnych zakładach przemysłowych. Powodem niskiej jakości była dużą ilość skał i zanieczyszczeń, co obniżało jego kaloryczność. W konsekwencji wzrost udziału małych kopalń w produkcji węgla nie przekładał się proporcjonalnie na wzrost energetyczny kraju. W latach 1966–1970, kiedy udział małych kopalń w produkcji wzrósł z 15% do 25%, całkowita krajowa produkcja węgla rosła o 7,1% rocznie, podczas gdy wzrost pod względem energetycznym wynosił jedynie 6,5% rocznie [8].

Żywotność małych kopalń, opierających się na tradycyjnych metodach wydobycia, była krótka, a ich wydajność niska. Ponadto warunki pracy były niebezpieczne, co prowadziło do licznych wypadków i ograniczało stabilność produkcji.

Pod koniec lat 70. administracja rządowa zaczęła zdawać sobie sprawę z ograniczeń związanych z funkcjonowaniem małych kopalń i konieczności ich modernizacji. W odpowiedzi na te wyzwania w 1975 roku ogłoszono 10-letni plan modernizacji sektora węglowego. Jego celem była mechanizacja (na poziomie 80–85% wszystkich operacji) w największych spośród małych kopalń. Plan ten miał na celu zwiększenie zdolności produkcyjnych, poprawę efektywności wydobycia oraz podniesienie jakości wydobywanego węgla [9].

Tabela 3 Zaopatrzenie w energię pierwotną w Chinach w latach 1952 – 1977 [10].

Ropa naftowa kontra węgiel – początki dywersyfikacji

Główną alternatywę dla węgla w chińskim miksie energetycznym w latach 60. i 70. stanowiła ropa naftowa. Trend ten był szczególnie widoczny w okresie 1971–1974, kiedy to udział ropy w podaży energii wzrósł z 13% w 1970 roku do 21% w 1974 roku. W tym samym czasie udział węgla spadł z 77% do 69%. Zjawisko zastępowania węgla ropą uwidacznia się również w analizie przyrostów całkowitych dostaw energii. W latach 1957–1965, gdy dostawy energii wzrosły o 97 milionów ton, węgiel odpowiadał za 76% tego przyrostu, a ropa naftowa za 12%. Jednak w latach 1970–1974 przyrost dostaw energii wyniósł 120 milionów ton, z czego węgiel odpowiadał za 49%, a ropa naftowa już za 41%.

Ta zmiana miała jednak swoją cenę. Przestawienie obiektów przemysłowych z opalania węglem na ropę naftową, szczególnie w krótkim okresie czasu, wymagało znaczących inwestycji. Środki te mogły zostać wykorzystane na inne cele rozwojowe, jednak Pekin uznał w latach 60., iż jest to najtańsza dostępna alternatywa. Analiza zużycia energii w podziale sektorowym pozwala zidentyfikować obszary, w których przejście na ropę było najbardziej znaczące.

Największy wpływ dywersyfikacja energetyczna miała na przemysł. W 1957 roku aż 93% energii zużywanej w tym sektorze pochodziło z węgla, a ropa odpowiadała jedynie za 5%. Do 1974 roku udział węgla spadł do 68%, podczas gdy ropa osiągnęła 22%. W rolnictwie sytuacja była odwrotna – ropa naftowa dominowała już w 1957 roku, odpowiadając za 90% zużywanej energii, podczas gdy węgiel dostarczał zaledwie 10%. W 1974 roku udział węgla wzrósł do 17%, głównie dzięki wykorzystaniu energii elektrycznej, w której węgiel był kluczowym źródłem [12].

Mała moc, wielkie ambicje – początki hydroenergetyki

Warto zaznaczyć, iż już w latach 60. i 70. odnawialne źródła energii zaczynały odgrywać skromną rolę w chińskim miksie energetycznym, a główną ich formą była hydroenergetyka. Pierwsza fala masowej budowy małych elektrowni wodnych miała miejsce podczas realizacji Wielkiego Skoku Naprzód. Po niepowodzeniu tej inicjatywy, wczesne lata 60. przyniosły niemal całkowite zaniechanie tych działań. Dopiero w 1969 roku projekt został wznowiony, tym razem z większym powodzeniem. Nowy program budowy małych elektrowni wodnych charakteryzował się dążeniem do maksymalnej oszczędności oraz szybkości realizacji. Finansowanie pochodziło głównie z lokalnych środków, a wsparcie władz centralnych ograniczało się do okazjonalnej pomocy przy produkcji sprzętu oraz szkoleniu operatorów. Kluczowym elementem przedsięwzięcia była masowa praca ludności, wykorzystującej tradycyjne narzędzia, takie jak dłuta, kilofy, łopaty czy taczki [13].

Materiały używane do budowy tych elektrowni były dalekie od standardów nowoczesnej inżynierii. Zapory wznoszono z ziemi i skał, wykorzystując jedynie minimalne ilości cementu i stali. Pomimo tych ograniczeń, lokalne władze stopniowo modernizowały istniejące obiekty, a z czasem były w stanie samodzielnie produkować małe turbiny wodne – początkowo prymitywne, drewniane konstrukcje, które z biegiem lat stawały się coraz bardziej zaawansowane technologicznie. Pod koniec lat 70. w całych Chinach działało ponad 70 000 małych elektrowni wodnych. Większość z nich zlokalizowana była w deszczowych prowincjach na południe od rzeki Jangcy i operowała na bardzo małej mocy – średnio mniej niż 25 kilowatów na elektrownię. Mimo skromnych rozmiarów, łączna moc wytwórcza małych i średnich elektrowni wodnych wzrosła w latach 1969–1975 z 500 megawatów do niemal 3000 megawatów [4]

Pierwsze kroki w kierunku atomu – broń czy energia?

W latach 50., za rządów Mao Zedonga, Chińska Republika Ludowa po raz pierwszy rozpoczęła badania nad energią jądrową. kooperacja dwustronna ze Związkiem Radzieckim obejmowała szeroki zakres projektów, w tym badania nad reaktorami rozszczepialnymi. Na wzór modelu radzieckiego powołano Chińską Akademię Nauk (Chinese Academy of Sciences), w ramach której działał Instytut Fizyki Jądrowej. Instytut ten angażował się zarówno w projekty o charakterze cywilnym, jak i wojskowym. Jednak priorytetem w chińsko-radzieckiej współpracy atomowej pozostawała budowa chińskiej bomby atomowej. Mao Zedong uważał, iż posiadanie broni nuklearnej było kluczowe, aby Chiny mogły stawić czoła presji Zachodu i wzmocnić swoją pozycję międzynarodową. Wobec tego, projekty związane z cywilnym wykorzystaniem atomu miały drugorzędne znaczenie, a uzyskanie choćby minimalnych środków na badania i rozwój w tej dziedzinie było ogromnym wyzwaniem [15].

Przełom nastąpił w 1964 roku, kiedy Chiny stały się piątym krajem na świecie, który zbudował i z sukcesem zdetonował bombę atomową, dołączając do grona mocarstw nuklearnych: Stanów Zjednoczonych (1945), Związku Radzieckiego (1949), Wielkiej Brytanii (1952) i Francji (1960)[17]. Co istotne, Chiny były wówczas najbiedniejszym i najsłabiej rozwiniętym państwem, które po II wojnie światowej opracowało broń jądrową.

Mimo tego sukcesu, wewnętrzne zamieszanie wywołane przez Rewolucję Kulturalną niemal całkowicie zahamowało wysiłki zmierzające do stworzenia programu energetyki jądrowej. Zatwierdzenie budowy pierwszej elektrowni jądrowej nastąpiło dopiero w 1981 roku – osiemnaście lat po tym, jak Francja, ostatnie z czterech pierwszych państw nuklearnych, rozpoczęła produkcję energii elektrycznej z atomu.

Podsumowanie – dziedzictwo Mao Zedonga

Stosowane przez rząd metody pozyskiwania energii w początkowych dekadach ChRL doprowadziły do dużej degradacji środowiska naturalnego[18]. Niska świadomość szkodliwych zmian, była również wynikiem nieposiadania przez Chiny odpowiedniej kadry intelektualnej. W 1978 roku Xiong Yi, Dyrektor Nankińskiego Instytutu Pedologii pisał w Guangming Ribao (jedno z najważniejszych czasopism komunistycznych), iż Chiny mają mniej niż 600 wykształconych ekologów; w przeliczeniu na jednego mieszkańca, to prawie 100 razy mniej niż USA. W tamtym okresie żaden uniwersytet nie oferował programu z zakresu ekologii [19].

Rządy Mao Zedonga zakończyły się w 1976 roku jego śmiercią, pozostawiając po sobie kontrowersyjne dziedzictwo. Wielki Skok Naprzód, naznaczony złą organizacją, brutalnymi metodami i brakiem zasobów, doprowadził do śmierci co najmniej 45 milionów ludzi, jak szacuje Frank Dikötter[20]. Mao odpowiadał również za zniszczenie chińskiej inteligencji oraz ogromnej części dorobku kulturowego, co sprawia, iż przez wielu uznawany jest za jednego z największych zbrodniarzy w historii.

Polityka izolacjonizmu Mao odcięła Chiny od współpracy zarówno z blokiem wschodnim, jak i zachodnim. Po objęciu stanowiska I sekretarza KPZR przez Nikitę Chruszczowa, Mao zerwał współpracę z ZSRR, jednocześnie postrzegając Zachód jako wroga. W rezultacie Chiny pozostały gospodarczo osamotnione.

Mimo tych ogromnych kosztów rządy Mao miały także pewne pozytywne efekty. Chiny stały się niezależnym państwem po ponad stu latach upokorzenia i obcej dominacji. Jednym z istotnych sukcesów było także znaczne ograniczenie analfabetyzmu w kraju[22]. Jednak bilans rządów Mao w sektorze energetycznym pozostawał wysoce niezadowalający. Państwo było silnie uzależnione od węgla i innych paliw kopalnych, a brak długofalowej wizji oraz technologicznego zaplecza sprawił, iż modernizacja przemysłu i energetyki przebiegała w sposób niespójny. Inicjatywy gospodarcze, centralne planowanie i inne formy ingerencji Mao w sektor energetyczny przyniosły ograniczone, mało wymierne korzyści w stosunku do potencjału, jakim dysponowały Chiny. Zapatrzenie Mao w model radziecki, oparty na centralizacji i wielkoskalowym rozwoju sektora energetycznego, zaowocowało stworzeniem fundamentów, które okazały się trudnym dziedzictwem dla kolejnych pokoleń przywódców i przyczyniała się do nawarstwiania problemów w następnych dekadach. Po śmierci Mao i pokonaniu „bandy czworga”, Deng Xiaoping przejął władzę, wprowadzając bardziej zdecydowane reformy. W tamtym czasie amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) określiła te zmiany mianem „chińskiej drugiej rewolucji”. Jednak o szczegółach tych działań przeczytacie niedługo w kolejnej analizie na stronie Instytutu Nowej Europy.

Bibliografia

[1]Stosowany ekwiwalent węgla ma wartość opałową 7 000 kilokalorii na kilogram.

[2] Obecnie Krajowa Komisja Rozwoju i Reform (ang. National Development and Reform Commission)

[3] Jimin Zhao Reform of China’s Energy Institutions and Policies: Historical Evolution and Current Challenges, Kennedy School of Government, Harvard University, s. 2 tłumaczenie własne.

[4] Jimin Zhao Reform of China’s Energy Institutions and Policies: Historical Evolution and Current Challenges, Kennedy School of Government, Harvard University, s. 1 tłumaczenie własne.

[5]Szczegółowe informacje na temat sytuacji zalesienia w Chinach na początku rządów partii komunistycznej dostarcza książka Stanley’a Dennis’a Richardsona Forestry in Communist China, Johns Hopkins University, 1966.

[6] Vaclav Smil China’s Energetics: A system analysis w: Chinese Economy Post-Mao Joint Economic Committee Congress of the United States, 1978, s. 358 tłumaczenie własne.

[7] China: The Coal Industry, CIA, Waszyngton, 1976, s. 9 tłumaczenie własne.

[8] China: Energy Balance Projections CIA, Waszyngton, 1975, s. 5 tłumaczenie własne

[9] Vaclav Smil China’s Energetics: A system analysis w: Chinese Economy Post-Mao Joint Economic Committee Congress of the United States, 1978, s. 358 tłumaczenie własne.

[10] Zaopatrzenie obejmuje również import netto.

[11] Stosowany ekwiwalent węgla ma wartość opałową 7 000 kilokalorii na kilogram.

[12] China: Energy Balance Projections CIA, Waszyngton, 1975, s. 8 tłumaczenie własne.

[13] Vaclav Smil China’s Energetics: A system analysis w: Chinese Economy Post-Mao Joint Economic Committee Congress of the United States, 1978, s. 334, 335 tłumaczenie własne.

[14] Vaclav Smil China’s Energetics: A system analysis w: Chinese Economy Post-Mao Joint Economic Committee Congress of the United States, 1978, s. 335 tłumaczenie własne

[15] John Wilson Lewis, Xue Litai China Builds the Bomb, Stanford University Press, 1988 s. 65-72 tłumaczenie własne.

[16] Xu Yi-Chong The Politics of Nuclear Energy in China, Palgrave Macmillan UK, 2010 s. 16-22 tłumaczenie własne.

[17] Mark Hibbs The Future of Nuclear Power in China, Carnegie Endowment For International Peace, 2018 s. 12 tłumaczenie własne.

[18] Główne problemy dotykały zanieczyszczenia powietrza, kwaśnych deszczy, wody, erozji gleby, oraz wylesienia lasów. Po więcej informacji zob.: Vaclav Smil Environmental Degradation in China, University of California Press, 1980 s. 777 – 788

[19] Xiong Yi Earnestly Strengthen the Scientific Study of the Ecosystem – Xiong Yi and 10 Other Scientists Make Joint Proposal to Academy of Sciences, Guangming Ribao, 28.11.19798, s. 2 w: Vaclav Smil Environmental Degradation in China, University of California Press, 1980 s. 787 tłumaczenie własne

[20] Frank Dikötter Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958 – 1962, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013 s. 11

[21] Patrz Torbjørn Færøvik Mao Cesarstwo Cierpienia, Prószyński i S-ka, 2018

[22] Bogdan Góralczyk Wielki Renesans chińska transformacja i jej konsekwencje, Dialog, Warszawa, 2018 s. 36 – 42