Analiza w skrócie:
- Polityka Francji wobec Armenii świadczy o tym, iż idea „mocarstwa równowagi” przez cały czas jest żywa we Francji. Rosja, angażując się w wielu regionach świata, zaczęła wypychać Francję z jej kluczowych stref wpływów, takich jak Afryka, oraz destabilizować bezpieczeństwo w Europie przez prowadzenie wojny na Ukrainie. W odpowiedzi na te działania Francja podjęła wyzwanie rywalizacji z Rosją również w jej strategicznych strefach wpływów, do których należy m.in. Armenia.
- Upadek Górskiego Karabachu był momentem przełomowym dla zaangażowania się Francji w Armenii, gdyż stworzył znaczną możliwość operacyjną w sferze politycznej i obronnej. Niewywiązanie się Rosji z ustanowionych gwarancji bezpieczeństwa wprowadziło Armenię na tory gwałtownego poszukiwania nowego sojusznika.
- W inicjatywie Francji intencją Grecji i Cypru jest podejmowanie działań mających na celu zmniejszanie wpływu Turcji i jej sojuszników. Dlatego też działalność nakierowana na kooperacje z Armenią ma być przeciwwagą dla sojuszu turecko-azerskiego w regionie Kaukazu.
- Intensyfikacja indyjskiej obecności na Kaukazie widoczna jest w kontekście współpracy militarnej. W 2023 roku Indie stały się głównym dostawcą broni do Armenii, spychając z tego miejsca Rosję, która wcześniej piastowała tą pozycję.
Francuska gra o Armenię
Koncepcja „mocarstwa równowagi” oparta na gaullistowskiej polityce zagranicznej jest celem funkcjonowania Francji na arenie międzynarodowej[1]. Stawiająca na pierwszym miejscu wielobiegunowość w prowadzeniu polityki i budowaniu stref wpływów na świecie, zakładała ograniczanie wpływów USA i budowanie dialogu z innymi mocarstwami, w tym z Rosją, jak i z Chinami. Idea ta odnajduje się również w propagowanej przez Francję „autonomii strategicznej”, według której Unia Europejska miałaby podążać w kierunku mocarstwowości i niezależności decyzyjnej[2]. Wybuch wojny na Ukrainie pokrzyżował plany Francji i zmusił ją do zmiany podejścia w kwestii Moskwy, co zdezaktualizowało politykę równowagi i skierowało relacje między nimi na tory rywalizacji. W obliczu utraty wpływów w Afryce i narastających zagrożeń w Europie, Paryż podejmuje działania mające na celu przywrócenie równowagi swojej siły na arenie międzynarodowej. W odwecie na działania Kremla Francja zaczęła wpływać na najważniejsze strefy rosyjskiego wpływu, w tym m.in. na Europę Wschodnią, Azję Centralną oraz Kaukaz Południowy[3].
Koszty gospodarcze i militarne, jakie Rosja poniosła w związku z prowadzeniem działań zbrojnych na terytorium Ukrainy, spowodowały ograniczenie jej zaangażowania w sprawy związane z Organizacją Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym[4]. Efektem tego był upadek Górskiego Karabachu w 2023 roku, który wymusił exodus 100 tyś. osób zamieszkujących ten region. Armenia, rozczarowana postawą swojego gwaranta bezpieczeństwa, zawiesiła swój udział w OUBZ i zaczęła poszukiwać nowych sojuszników, obawiając się azerskich dążeń do utworzenia korytarza komunikacyjnego do enklawy Nachiczewan[5]. Zaledwie 2 tygodnie po upadku Górskiego Karabachu w ramy tego zapotrzebowania weszła Francja, która widząc perspektywę strategiczności położenia Armenii przy jednoczesnej możliwości osłabienia Rosji na arenie międzynarodowej, zaczęła wspierać militarnie Ormian. Paryż, chcąc utrzymać i zwiększyć swój wpływ, zachęca inne państwa do utworzenia nowego porządku bezpieczeństwa w regionie. Zainteresowane inicjatywą są: bliska politycznie Paryżowi Grecja oraz zależny od niej Cypr. Państwom tym zależy przede wszystkim na bezpieczeństwie w regionie Morza Śródziemnego. Widząc więc możliwość zyskania większego wsparcia w kontekście odpierania rewizjonistycznych dążeń Turcji, Ateny i Nikozja podejmują działania wspierające Ormian[6].
Dodatkową stroną, która pojawia się na horyzoncie, są Indie, które w ostatnim czasie zacieśniają relacje z Francuzami na wielu polach – od bezpieczeństwa po inicjatywy związane ze zmianami klimatycznymi. New Delhi widzi w Erywaniu przede wszystkim rosnącego partnera w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa. A z perspektywy czasu chce wpłynąć na geopolityczną przeciwwagę dla sojuszu „Trzech Braci” – Pakistanu, Turcji i Azerbejdżanu, wchodząc w wielostronny format współpracy Armenia-Indie-Francja-Grecja[7].
Korzenie współpracy francusko-armeńskiej
Nawiązanie relacji pomiędzy Francją a Armenią bezpośrednio związane było z rozpadem Związku Radzieckiego. Francja jako jedno z pierwszych państw Zachodu uznało niepodległość Armenii 24 lutego 1992 i utworzyło na jego terytorium swoją misję dyplomatyczną. Pomimo zaangażowania Francji w Grupę Mińską, której celem było rozwiązanie konfliktu azersko-ormiańskiego o Górski Karabach, kooperacja armeńsko-francuska nie była intensywna. Spowodowane było to sceptycznym podejściem Paryża, który przez kilka lat po rozpadzie ZSRR traktował państwa wchodzące w skład WNP (Wspólnotę Niepodległych Państw) za „państwa sezonowe”. Na pierwszym miejscu Paryż stawiał na implementację dobrze funkcjonującego systemu demokratycznego w Federacji Rosyjskiej, którą uważał za prospektywnego partnera w przyszłym budowaniu dwubiegunowego ładu bezpieczeństwa w Europie. Erywań w oczach Francuzów był wtedy wyłącznie strefą wpływów Federacji Rosyjskiej, przez to też, by nie torować rozwoju współpracy bilateralnej, Paryż nie podejmował na Kaukazie Południowym większych inicjatyw[8]. Pierwszym przejawem zainteresowania Francji kwestią ormiańską było uznanie ludobójstwa Ormian z 1915 roku na arenie międzynarodowej w 2001 roku, stając się tym samym pierwszym państwem, które podjęło tę decyzję. Stawiano wtedy w szczególności na współpracę kulturalną, co związane było z liczną diasporą ormiańską zamieszkującą Francję, która do dnia dzisiejszego liczy około 600 tyś. osób i jest trzecią co do wielkości diaspor ormiańskich na świecie (po Rosji i USA)[9].
Ormiańska zależność od Rosji
Patowe położenie geograficzno-polityczne Erywania związane jest przede wszystkim ze złymi stosunkami z Azerbejdżanem i Turcją. Ugruntowało to pozycję Moskwy jako głównego gwaranta bezpieczeństwa Armenii. To właśnie dzięki jej pomocy Erywań zdobył i proklamował w 1994 roku nieuznawany na arenie międzynarodowej Górski Karabach. W rezultacie Armenia chętnie przystępowała do rosyjskich inicjatyw, takich jak WNP czy OUBZ, oraz zawarła sojusz wojskowy z Rosją. Umowa ta zezwalała na stacjonowanie rosyjskich wojsk na terytorium Armenii, którego liczebność w szczytowym momencie liczyła 10 tys. żołnierzy, w tym 5 tys. w bazie w Gyumri[10]. To wszystko przyczyniło się do rozwinięcia znacznego rozszerzenia wpływów Rosji w sferze gospodarczej, kulturalnej, społecznej oraz politycznej Armenii [11].
Dopiero utrata Górskiego Karabachu w 2023 roku podważyła politykę bezpieczeństwa prowadzoną przez Moskwę i rozpoczęła erozję sojuszu rosyjsko-ormiańskiego. Skłoniło to rząd Armenii, na czele z premierem Paszynianem, do podjęcia zdecydowanych działań, które miały pokazać zmianę polityki względem Rosji. Pod koniec 2023 roku Armenia przeprowadziła wspólne ćwiczenia z siłami amerykańskimi[12], wysłała pomoc humanitarną na Ukrainę, a także wyraziła zainteresowanie członkostwem w Unii Europejskiej[13]. Na początku maja 2024 roku MSZ Armenii oświadczyło, iż kraj nie będzie już wpłacał składek finansowych na rzecz OUBZ, po wcześniejszym zamrożeniu w nim swojego członkostwa. Co więcej Armenia wprowadziła politykę dywersyfikacji zakupu sprzętu wojskowego. W wyniku tego pozyskiwanie broni z Rosji spadło z 96% do niecałych 10% w okresie 2020 do 2024[14]. Kulminacją tych działań było porozumienie zawarte 9 maja tego samego roku pomiędzy Putinem a Paszynianem, dotyczące wycofania rosyjskich funkcjonariuszy, z punktów granicznych i wojskowych stacjonujących w obwodach Tavush, Syunik, Vayots Dzor, Gegharkunik, Ararat oraz z lotniska Zvartnots (Erywań)[15], którzy to stacjonowali tam od 2020 roku po II wojnie karabaskiej[16].
Pomimo podjętych działań Armenia wciąż jest zmuszona do współpracy z Rosją, głównie ze względu na poważną zależność gospodarczą. Przykładem tego jest rynek surowców energetycznych, którego przepływ i sprzedaż kontroluje rosyjska spółka Gazprom Armenia, która odpowiada za 87% całego importu gazu do Armenii[17]. Oprócz tego, także sfera elektryfikacji, telekomunikacji, mediów oraz kolei jest w rękach Rosjan. Widoczne silne więzy podkreślają dane z 2023 roku, które świadczą o rekordowym poziomie obrotów handlowych pomiędzy stronami, który wyniósł 7 mld dolarów[18]. „Sukces” ten, według doniesień, wynika z pośredniczej roli Armenii w dystrybucji zachodnich towarów, głównie elektroniki, do objętej sankcjami Rosji[19]. W 2023 roku 40% ormiańskiego eksportu trafiło właśnie do Rosji[20].
Istotną kwestie odgrywa również diaspora ormiańska w Rosji, która odpowiada za przekazy pieniężne stanowiące znaczące źródło dochodu dla wielu ormiańskich gospodarstw domowych. Dzięki tym środkom mogą one pozwolić sobie na opiekę zdrowotną czy inne podstawowe potrzeby, co przyczynia się do ogólnej stabilności gospodarki Armenii[21].
Współpraca ormiańsko-francuska lekarstwem na strategiczną słabość
Silny wpływ Federacji Rosyjskiej, niekończący się proces transformacji politycznej i związana z nim polityczna niestabilność po rozpadzie ZSRR zniechęcały stronę francuską do szerszego zaangażowania w kwestiach politycznych i gospodarczych[22]. Dopiero realne zainteresowanie Armenią pojawiło się w 2018 roku w wyniku „aksamitnej rewolucji”, która to odsunęła od władzy skorumpowaną – ściśle powiązaną z Rosją – elitę państwową. Rządy w państwie przejął wtedy aktualny premier Armenii Nikol Paszynian, który to nie rezygnując ze współpracy z Federacją Rosyjską, starał się wprowadzić politykę wielowektorowości, co zachęciło Francję to intensyfikacji współpracy[23].
Partnerstwo nabrało tępa podczas trwających wojen karabaskich w 2020 i 2023 roku, w których Armenia poniosła porażkę. Paryż potępiał wykonywane przez Azerów czystki etniczne na Ormianach. Zmobilizował przy tym pomoc humanitarną, gdzie w samym 2023 roku przekazał 27,5 mln euro, w tym środki na pomoc uchodźcom z Górskiego Karabachu[24].
Punktem przełomowym był upadek quasi-państwa i przejęcie go przez Azerbejdżan. Zaledwie po 2 tygodniach po tym zdarzeniu z wizytą w Erywaniu pojawiła się MSZ Francji Catherine Collon, która to podkreśliła znaczenie suwerenności i integralności terytorialnej Armenii. Od tego momentu Paryż składał liczne deklaracje sprzedaży francuskiego sprzętu wojskowego dla Erywania, widząc w tym możliwość rozwoju relacji pomiędzy stronami. Pierwsza podpisana umowa 23 października 2023 dotyczyła dostawy trzech radarów obrony powietrznej Ground Masters-200 firmy Thales oraz systemów krótkiego zasięgu Mistral[25]. Drugi kontrakt zawarty pomiędzy Francją a Armenią dotyczył dostawy lornetek noktowizyjnych firmy Safran oraz 50 lekkich transporterów opancerzonych Bastion[26]. Natomiast 23 lutego 2024 Armenia podpisała umowę na zakup nieokreślonej liczby karabinów produkcji PGM. Dodatkowo Francuzi zainteresowani są budową potencjału ormiańskiego wojska podjęli również kroki w szkoleniu ich oficerów[27]. Celem tych działań jest dywersyfikacja i pogłębianie partnerstwa obronnego pomiędzy Armenią i Francją w skali globalnej, co w przyszłości ma zapobiec rozszerzającej się rewizjonistycznej postawie Azerbejdżanu[28].
Na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim w ramach UE, Francuzi starają się lobbować kwestie Armenii i pomocy dla niej. W konsekwencji tego UE 5 kwietnia 2024 ogłosiła pakiet pomocy dla Armenii o wartości 270 mln euro[29]. Ma on być zrealizowany w oparciu o system EPF, czyli Europejski Instrument na rzecz Pokoju, którego celem jest chronienie pokoju na świecie[30].
W dodatku Paryż wspiera ormiańskie dążenia do przystąpienia do UE. Pomimo rozwijającej się intensywnie współpracy politycznej, społecznej i kulturalnej, relacje gospodarcze są marginalne. Ogólny bilans handlowy pomiędzy stronami w 2023 roku wyniósł 160,5 mln euro, co plasuje Francję w drugiej dziesiątce najważniejszych partnerów handlowych Armenii. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne również plasują się na niskim poziomie w porównaniu do innych państw. W 2022 roku wyniosły one 228 mln euro i ich wysokość była mniejsza niż tych z pochodzących z Rosji (2098 mln dolarów), Cypru (841 mln dolarów), Szwajcarii (432 mln dolarów), Wielkiej Brytanii (426 mln dolarów), a także Brytyjskich Wysp Dziewiczych (376 mln dolarów)[31].
Grecja i Cypr w kontekście inicjatywy bezpieczeństwa Francji na Kaukazie
Zaangażowanie Grecji i Cypru we francuskiej inicjatywie bezpieczeństwa na Kaukazie ma swoje źródło we wspólnej identyfikacji zagrożeń na arenie międzynarodowej. W szczególności łączy ich partnerstwo dotyczące regionu Morza Śródziemnego, na polu którym wspólnie identyfikują zagrożenia wynikające głównie z rewizjonistycznych działań Turcji, do których należy proklamowanie przez nią nieuznawanej na świecie Tureckiej Republiki Północnego Cypru, a także polityce faktów dokonywanej na szelfie kontynentalnym Morza Śródziemnego[32]. Podpisana we wrześniu 2021 roku bilateralna umowa pomiędzy Atenami a Paryżem dotycząca wzajemnej pomocy w przypadku zbrojnej napaści na jedną ze stron, związana była z niebezpiecznymi manewrami tureckiej floty w 2020 roku. Podwyższyła ona priorytet relacji i postawiła krok w podejmowaniu wspólnych decyzji mających zapobiegać pojawiającym się w przyszłości niebezpieczeństwom[33]. Znaczenia grecko-francuskim i cypryjsko-francuskim relacjom dodały kontrakty z lat 2020-2022, które dotyczyły zakupu 3 fregat Belharra oraz 24 nowych i starych myśliwców Rafale produkcji Dassault Aviation przez Grecję[34], a także pozyskania rakiet Mistral (ziemia-powietrze) i Exocet (przeciwokrętowe) przez Cypr[35].
Współpraca trójstronna w formacie Armenia-Grecja-Cypr ma na ten moment formę symboliczną. Operuje ona głównie na poziomie deklaracji i umów. Przykładem tego jest umowa dotycząca rocznej współpracy wojskowej podpisana 5 lipca 2023 roku, której celem jest wzmacnianie zdolności wojskowych poprzez wspólne ćwiczenia sił specjalnych[36].
Współpraca indyjsko-francuska
Równolegle, Francja stara się pozyskać innych graczy działających już na Kaukazie, w tym Indie. Platforma współpracy między Francją a Indiami ma rangę międzynarodową i jest realizowana na wielu poziomach. najważniejsze punkty tej współpracy, zgodnie z oświadczeniami prezydenta Francji Emmanuela Macrona i premiera Indii Narendry Modiego złożonymi w styczniu 2024 roku, obejmują sferę kosmiczną, produkcję obronną, energię jądrową, badania kosmiczne, a także zmiany klimatyczne, zdrowie i rolnictwo. Oba kraje łączy także realizowana już strategia Indo-Pacyfiku oraz inicjatywy związane ze zmianami klimatycznymi i zrównoważonym rozwojem, takie jak Inicjatywa na rzecz Oceanów Indo-Pacyfiku i Międzynarodowy Sojusz Solarny[37] . Dodatkowo Francja wyraża swoje poparcie dla Indii w kwestii Kaszmiru.
W tym kontekście Kaukaz Południowy również staje się polem, na którym Paryż i New Delhi mogą rozwijać swoje relacje. Aktualnie, dzięki funkcjonującym już stosunkom bilateralnym, proponowana jest kooperacja obronna w formacie trójstronnym Armenia-Francja-Indie oraz czterostronnym Armenia-Francja-Grecja-Indie[38].
Indie – outsider na Kaukazie
Rozwój współpracy pomiędzy Armenią a Indiami zbiega się z wprowadzeniem przez Armenię w 2020 roku polityki dywersyfikacji źródeł pozyskiwania broni, która wcześniej opierała się głównie na dostawach z Rosji. Nowy etap stosunków między Erywaniem a New Delhi rozpoczął się początkowo od „wymiany uprzejmości” na arenie międzynarodowej. We wrześniu 2022 roku Indie udzieliły wsparcia Armenii na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ po agresji Azerbejdżanu, w odpowiedzi Armenia poparła stanowisko Indii w kwestii Kaszmiru. Następstwem tego były wzajemne wizyty ormiańskich i indyjskich przedstawicieli, podczas których utworzono podwaliny pod budowę współpracy militarnej[39]. 14 maja 2024 roku w Ministerstwie Obrony Republiki Armenii odbyły się pierwsze konsultacje pomiędzy ministerstwami obrony Armenii i Indii, którym przewodzili szef armeńskiego Departamentu Polityki Obronnej i Współpracy Międzynarodowej Levon Ayvazyan oraz wspólny sekretarz ds. współpracy międzynarodowej Ministerstwa Obrony Indii Vishwesh Negi. Podczas nich uzgodniono warunki, status oraz kierunek rozwoju współpracy w obszarach technologii wojskowej i szkoleń personelu wojskowego. Dzięki temu podpisano Plan Współpracy Ministrów Obrony Armenii i Indii na lata 2024-2025, a także osiągnięto porozumienie w sprawie utworzenia wspólnej grupy zadaniowej[40].
Współpraca wojskowa pomiędzy stronami rozwija się bardzo dynamicznie, już w 2023 roku Indie stały się najważniejszym dostawcą broni do Armenii. Od 2020 roku Erywań zakupił od New Dehli cztery systemy radarowe Swahti za kwotę 40 mln dolarów, będąc przy tym jednym z pierwszych ich kupców na arenie międzynarodowej[41]. W 2022 roku Erywań złożył zamówienie na wyrzutnie rakiet Pinaka i amunicję przeciwpancerną wartą około 245 mln dolarów. Oprócz tego Armenia zamówiła w Indiach 90 systemów artylerii holowanej (ATAGS) o wartości 155,5 mln dolarów, których pierwsza partia składała się z sześciu 155-milimetrowych haubic i została dostarczona w sierpniu 2023 roku. Tego samego roku Ormianie podpisali umowę na zakup kilku systemów przeciwdronowych Zen, których cena wyniosła 41mln dolarów[42], oraz na haubice samobieżne 155 mm MArG[43].
Kwestie gospodarcze pomiędzy Armenią a Indiami również zaczynają odnotowywać wzrost, choć na ten moment nieznaczący. Warto natomiast zwrócić uwagę na zainteresowanie Armenii integracją swoich systemów płatniczych z indyjskim ujednoliconym interfejsem płatniczym UPI, co miałoby na celu ułatwienie przeprowadzania transakcji finansowych między państwami[44].
Podsumowanie
Francuskie zaangażowanie w kwestię ormiańską daje nadzieję Armenii na znalezienie nowego gwaranta bezpieczeństwa. Jednakże działalność ta nie jest na tyle intensywna, na ile potrzebuje tego w tym momencie Erywań. Militarne wsparcie oferowane przez Paryż jest na ten moment niewielkie, choć perspektywy na jego wzrost są duże. kooperacja gospodarcza, pomimo dynamicznego wzrostu, jest również za niska, by mogła się liczyć w tej kwestii z innymi stronami. Skuteczność Francji jest najbardziej widoczna we współpracy politycznej i kulturalnej. Nagłaśnianie problemu armeńskiego przez Paryż na arenie międzynarodowej zwróciło uwagę większych graczy, w tym sojuszników i partnerów Francji, czego przykładem jest zaangażowanie się w problem UE.
Podejmowane przez rząd ormiański, na czele z Nikolem Paszynianem, decyzje wprowadzające gwałtowne zmiany pokazujące zwrot ku Zachodowi w polityce Armenii, z perspektywy czasu będą coraz częściej ograniczane. Związane jest to z chęcią utrzymania przez Federację Rosyjską swoich wpływów na Kaukazie Południowym. Pomimo ich stosunkowo dużej utraty Rosjanie wciąż posiadają liczne narzędzia nacisku, które mogą wykorzystać przeciwko Erywaniowi. Zaliczają się do nich przede wszystkim narzędzia ekonomiczne. Dodatkowo Rosja jest w stanie zdestabilizować Armenię na wielu polach, szczególnie dzięki kontroli rynku surowców naturalnych, bez których Armenia nie jest w stanie funkcjonować. Również w tym kontekście znaczenia nadają więzi kulturalne, a także liczna, jak na ten kraj, diaspora Rosjan oraz wciąż stacjonująca armia rosyjska, która w wypadku zagrożenia interesów Rosji, byłaby skłonna podjąć działania hybrydowe względem Armenii.
Głównym w tej chwili problemem Armenii jest rewizjonistyczna polityka Azerbejdżanu, która dąży do utworzenia korytarza do enklawy Nachiczewan. Francja wyraźnie wspiera Armenię w tej kwestii, głównie z powodu rywalizacji z Turcją w regionie Morza Śródziemnego. Stąd wysiłki Paryża mają na celu pozyskanie wsparcia Grecji i Cypru, które są istotne ze względu na swoją geograficzną bliskość oraz stosunek do Turcji.
Indie wydają się być najbardziej korzystnym partnerem dla Armenii ze względu na ich umiejętność balansowania między Zachodem, Rosją a stanowczym podejściem wobec Turcji i Azerbejdżanu. Koncentracja na rozwoju relacji z Indiami daje Armenii możliwość uniknięcia konfliktów z innymi mocarstwami, co pozwala na zachowanie relatywnej neutralności w regionie. Ponadto kooperacja z Indiami ma na celu zabezpieczenie szlaków tranzytowych i tworzenie przeciwwagi wobec sojuszu „Trzech Braci”, w skład którego wchodzą Azerbejdżan, Turcja i Pakistan.
Propozycje rozszerzenia współpracy obronnej poprzez inicjatywy trójstronne Grecja-Francja-Armenia lub czterostronne Grecja-Francja-Armenia-Indie mogą zapewnić Armenii większe bezpieczeństwo wobec zagrożenia ze strony Azerbejdżanu. Jednakże istnieje ryzyko, iż takie inicjatywy mogą zdestabilizować jedność NATO, ponieważ Francja, Turcja, Grecja i Cypr są członkami tego sojuszu. Wzrost napięć między nimi może sprzyjać interesom Federacji Rosyjskiej, która rywalizuje z NATO na arenie międzynarodowej.
Bibliografia
[1] Ł. Maślanka, Potrzeba odmienności. Koncepcja 'mocarstwa równowagi’ w polityce Macrona, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 11.05.2023, https://www.pism.pl/publikacje/potrzeba-odmiennosci-koncepcja-mocarstwa-rownowagi-w-polityce-macrona (dostęp: 24.05.2024).
[2] Ł. Maślanka, Rozpoznanie walką: autonomia strategiczna UE w polityce Francji, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 23.03.2021 https://www.pism.pl/publikacje/Rozpoznanie_walka_autonomia_strategiczna_UE_w_polityce_Francji (dostęp: 24.05.2024)
[3] A. Olech, Francja rewanżuje się Rosji w Azji Centralnej i na Kaukazie, Defence24, 20.03.2024, https://defence24.pl/geopolityka/francja-rewanzuje-sie-rosji-w-azji-centralnej (dostęp: 24.05.2024)
[4] Paszynian: członkostwo Armenii w OUBZ jest faktycznie zamrożone, Studium Europy Wschodniej, https://studium.uw.edu.pl/paszynian-czlonkostwo-armenii-w-oubz-jest-faktycznie-zamrozone/ (dostęp: 24.05.2024)
[5] K. Strachota, Koniec Górskiego Karabachu. Polityczne trzęsienie ziemi na Kaukazie Południowym, Ośrodek Studiów Wschodnich, 28.09.2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-09-28/koniec-gorskiego-karabachu-polityczne-trzesienie-ziemi-na-kaukazie (dostęp: 24.05.2024)
[6] Armenia and Greece are discussing a quadrilateral format for military cooperation, JAMnews, 06.03.2024, https://jam-news.net/armenia-and-greece-are-discussing-a-quadrilateral-format-for-military-cooperation/ (dostęp: 24.05.2024)
[7] D. Antonyan, Why 2024 Should be the Year of Armenia-India Strategic Partnership, Armenpress, 30.12.2023, https://armenpress.am/eng/news/1127232/ (dostęp: 24.05.2024)
[8] K. J. Helnarska, Polityka zagraniczna Francji wobec Rosji w sektorze energetycznym, 2015, Nowa Polityka Wschodnia, 9, 66–84. https://doi.org/10.15804/npw2015204 (dostęp: 24.05.2024)
[9] C. Briand, Armenia-France Relations: An Overview, Networkstate https://networkstate.io/publications/armenia-france-relations-an-overview/ (dostęp: 24.05.2024)
[10] A. Avetisyan, Armenian PM sees „no advantage” in Russian troop presence as ties with Moscow deteriorate further, Eurasianet 31.10.2023, https://eurasianet.org/armenian-pm-sees-no-advantage-in-russian-troop-presence-as-ties-with-moscow-deteriorate-further (dostęp: 24.05.2024)
[11] K. Fedorowicz, Armenia – Rosja. Pogłębiająca się erozja sojuszu, Instytut Europy Środkowej, 09.10.2023 https://ies.lublin.pl/komentarze/armenia-rosja-poglebiajaca-sie-erozja-sojuszu/ (dostęp: 24.05.2024)
[12] Armenia-US military exercise kicks off near Yerevan, Reuters, 11.09.2023 https://www.reuters.com/world/armenia-us-military-exercise-kicks-off-near-yerevan-us-spokesperson-2023-09-11/ (dostęp: 24.05.2024)
[13] G. Gavin, Russia to withdraw troops from Armenia’s border, Politico, 09.05.2024, https://www.politico.eu/article/russia-to-withdraw-troops-from-armenias-border/ (dostęp: 24.05.2024)
[14] Armenian Security Council: Yerevan not satisfied with weapons sent by Russia, aze.media, 21.05.2024 https://aze.media/armenian-security-council-yerevan-not-satisfied-with-weapons-sent-by-russia/ (dostęp: 24.05.2024)
[15] В Ереване заявили, что военные и пограничники РФ выйдут из некоторых областей Армении, ТАСС, 09.05.2024, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/20751649 (dostęp: 24.05.2024)
[16] Путин и Пашинян согласовали вывод пограничников РФ из некоторых областей Армении, ТАСС, 09.05.2024 https://tass.ru/politika/20753877 (dostęp: 24.05.2024)
[17] M. Dovich, Armenia says it expects Russia to keep gas prices low, despite worsening ties, CIVILNET, 15.03.2024, https://www.civilnet.am/en/news/768171/armenia-says-it-expects-russia-to-keep-gas-prices-low-despite-worsening-ties/ (dostęp 24.05.2024)
[18] E. Teslova, Russia-Armenia trade turnover set record in 2023: Putin, 09.05.2024, https://www.aa.com.tr/en/politics/russia-armenia-trade-turnover-set-record-in-2023-putin/3214103#:~:text=The%20trade%20turnover%20reached%20more,relations%20before%2C%22%20he%20emphasized. (dostęp: 24.05.2024)
[19] Armenia: Tax records tell tale of continuing economic dependency on Russia, Eurasianet, 17.05.2024, https://eurasianet.org/armenia-tax-records-tell-tale-of-continuing-economic-dependency-on-russia (dostęp 24.05.2024)
[20] A. Mgdesyan, Russia’s powerful economic levers over Armenia, Eurasianet, 01.11.2023, https://eurasianet.org/russias-powerful-economic-levers-over-armenia (dostęp: 24.05.2024)
[21] G. Mammadova, From Moscow to the West: Armenia in a security trap, Geopolitica.info, 08.04.2024, https://www.geopolitica.info/from-moscow-to-the-west-armenia-in-a-security-trap/ (dostęp: 24.05.2024)
[22] K. Fedorowicz, Proces transformacji ustrojowej w Armenii. Próba zmian czy zachowanie status quo?, 2017, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 15-24, https://repozytorium.amu.edu.pl/server/api/core/bitstreams/e997c21b-d132-48e1-b668-454f7d44b282/content (dostęp: 24.05.2024)
[23] A. Kazantsev-Vaisman, The Challenging Task of Armenia’s Multi-vector Policy: How to Prevent the Transfer of Western Nuclear and Missile Technologies to Iran?, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, 15.04.2024, https://besacenter.org/the-challenging-task-of-armenia/ (dostęp: 24.05.2024)
[24] Armenia / Refugees from Nagorno-Karabakh – France announces €15 million in additional aid , Ministry for Europe and Foreign Affairs, 08.12.2023, https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/armenia/news/article/armenia-refugees-from-nagorno-karabakh-france-announces-eur15-million-in (dostęp: 24.05.2024)
[25] L. Kayali, G.Gavin, France sends weapons to Armenia amid fears of new conflict with Azerbaijan, Politico, 23.10.2023, https://www.politico.eu/article/france-armenia-fear-conflict-azerbaijan-nagorno-karabakh-zangezur/ (dostęp: 24.05.2024)
[26] La France livre des véhicules de transport de troupes Bastion à l’Arménie, Ouest France, 13.11.2023, https://www.ouest-france.fr/europe/armenie/des-vehicules-de-transport-de-troupes-bastion-livres-a-larmenie-8121f358-81f9-11ee-a407-397218b61e71(dostęp: 24.05.2024)
[27] Arménie: un contrat signé avec la France pour l’acquisition de fusils, LeFigaro, 23.02.2024, https://www.lefigaro.fr/flash-actu/armenie-un-contrat-signe-avec-la-france-pour-l-acquisition-de-fusils-20240223 (dostęp: 24.05.2024)
[28] J. Wahlang, Armenia’s French Connection, 23.04.2024, https://www.idsa.in/idsacomments/Armenia-French-Connection-JWahlang-230424 (dostęp: 24.05.2024)
[29] L’UE accorde une aide de 270 millions d’euros à l’Arménie, LeFigaro, 05.04.2024 https://www.lefigaro.fr/flash-actu/l-ue-accorde-une-aide-de-270-millions-d-euros-a-l-armenie-20240405(dostęp 24.05.2024)
[30] Europejski Instrument na rzecz Pokoju, Rada Europejska , Rada Unii Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/pl/infographics/european-peace-facility/#:~:text=Europejski%20Instrument%20na%20rzecz%20Pokoju%20jest%20nowym%20instrumentem%20finansowym%2C%20kt%C3%B3ry,sfinansowane%20przez%20pa%C5%84stwa%20cz%C5%82onkowskie%20UE. (dostęp: 24.05.2024)
[31] Les chiffres clés des échanges bilatéraux et dispositif de soutien aux entreprises françaises en Arménie, Ministry for Europe and Foreign Affairs, https://www.diplomatie.gouv.fr/fr/politique-etrangere-de-la-france/diplomatie-economique-et-commerce-exterieur/la-france-et-ses-partenaires-economiques-pays-par-pays/europe/article/armenie (dostęp: 24.05.2024)
[32] J. Pieńkowski, Ł. Maślanka, Francusko-greckie partnerstwo obronne, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 30.09.2021, https://pism.pl/publikacje/francusko-greckie-partnerstwo-obronne (dostęp: 24.05.2024)
[33] D. Schmid, E. Domingues Dos Santos, The France-Greece Partnership Beyond the Eastern Mediterranean, Ifri, 02.2022, https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/files/schmid_dominguesdossantos_france_greece_partnership_2022.pdf (dostęp: 24.05.2024)
[34] J. Irish, Macron tells Europe to 'stop being naive’ after France signs defence deal with Greece, Reuters, 28.09.2021, https://www.reuters.com/world/europe/greece-buys-three-new-french-frigates-boost-european-defence-2021-09-28/ (dostęp: 24.05.2024)
[35] Cyprus to purchase arms worth 240 million euros from France, ekathimerini.com, 08.02.2020, https://www.ekathimerini.com/news/249348/cyprus-to-purchase-arms-worth-240-million-euros-from-france/ (dostęp: 24.05.2024)
[36] Στρατιωτική συνεργασία Ελλάδας-Κύπρου-Αρμενίας και για το 2024, ΠΤΗΣΗ, 20.12.2023, https://flight.com.gr/stratiotiki-sinergasia-ellada-kipros-armenia-2024/ (dostęp: 24.05.2024)
[37] M. Kumar, India, France agree on joint defence production , 27.01.2024, https://www.reuters.com/world/india-france-agree-joint-defence-production-statement-2024-01-27/ (dostęp: 24.05.2024)
[38] Armenia and Greece are discussing a quadrilateral format for military cooperation, JAMnews, 06.03.2024, https://jam-news.net/armenia-and-greece-are-discussing-a-quadrilateral-format-for-military-cooperation/ (dostęp: 24.05.2024)
[39] B. Poghosyan, Time to transform Armenia – India cooperation into a strategic partnership, 21.03.2024, https://www.civilnet.am/en/news/768808/time-to-transform-armenia-india-cooperation-into-a-strategic-partnership/ (dostęp: 24.05.2024)
[40] A. Bhaduri, In Russia’s Periphery: A Note on Defence Consultations Between Armenia and India, thequinworld, 23.05.2024 https://www.thequint.com/opinion/a-note-on-defence-consultations-between-armenia-india-russia-turkey-azerbaijan#read-more (dostęp: 24.05.2024)
[41] Sh. Naeem, Armenia-India relations powered by arms exports, TOPCHUBASHOV center, 10.12.2023, https://top-center.org/en/analytics/3592/armenia-india-relations-powered-by-arms-exports (dostęp: 24.05.2024)
[42] Armenia’s New Indian Weaponry, Radio Free Europe, 10.10.2023, https://www.rferl.org/a/armenia-india-weapons-anti-drone/32679654.html (dostęp: 24.05.2024)
[43] India confirms export contract of MArG 155mm wheeled self-propelled howitzers to Armenia, 18.11.2023,https://armyrecognition.com/news/army-news/2023/india-confirms-export-contract-of-marg-155mm-wheeled-self-propelled-howitzers-to-armenia (dostęp: 24.05.2024)
[44] D. R. Chaudhury, Armenia bats for connecting its payment systems with UPI, The Economic Times, 29.10.2023, https://economictimes.indiatimes.com/news/india/armenia-bats-for-connecting-its-payment-systems-with-upi/articleshow/104787521.cms?from=mdr (dostęp: 24.05.2024)
Photo: Canva
