Stan faktyczny
W 1999 r. GP i BG (konsumenci) zawarli z Banco Santander SA (dalej: Bank) umowę kredytu hipotecznego, która zawierała warunek zobowiązujący ich do pokrycia wszystkich kosztów wynikających z umowy. W 2017 r. GP i BG wnieśli skargę o stwierdzenie nieważności warunku dotyczącego kosztów i o zwrot kwot zapłaconych na jego podstawie.
Hiszpański sąd odsyłający powziął wątpliwości co do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot kwot zapłaconych na podstawie nieuczciwego warunku w świetle dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29).
Stanowisko TS
Bieg terminu przedawnienia
W okolicznościach, takich jak w postępowaniu głównym, zdaniem TS, w dniu, w którym orzeczenie stwierdzające nieuczciwy charakter danego warunku umownego i stwierdzające jego nieważność z tego powodu stało się prawomocne, konsument ma pewną wiedzę o nieprawidłowości tego warunku. To zatem co do zasady od tej daty konsument jest w stanie skutecznie dochodzić praw przyznanych mu przez dyrektywę 93/13/EWG i to od tej daty może zatem rozpocząć się bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot, którego głównym celem jest przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku tego warunku.
Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, jak również zasadę pewności prawa należy interpretować w ten sposób, iż nie stoją one na przeszkodzie temu, aby termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umownego umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po zapłacie tych kosztów, rozpoczynał bieg w dniu wydania tego orzeczenia, z zastrzeżeniem możliwości udowodnienia przez przedsiębiorcę, iż ten konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego warunku przed wydaniem tego orzeczenia.
Skutki wyroku SN
Trybunał stwierdził, iż ustalenie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów zapłaconych na podstawie warunku umownego, którego nieuczciwy charakter został sądownie stwierdzony w późniejszym terminie, na dzień, w którym krajowy SN wydał wyroki uznające za nieuczciwe standardowe warunki odpowiadające temu warunkowi umownemu, nie może co do zasady być zgodne z zasadą skuteczności. W ocenie TS ustalenie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów zapłaconych przez konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku umownego na dzień, w którym krajowy SN wydał wyrok stwierdzający nieuczciwy charakter standardowego warunku odpowiadającego klauzuli zawartej w spornej umowie, pozwoliłoby w wielu przypadkach przedsiębiorcy zachować kwoty nienależnie uzyskane ze szkodą dla tego konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku. W ocenie TS byłoby niezgodne z wymogiem, zgodnie z którym nie można ustalić tego początku biegu w oderwaniu od kwestii, czy ten sam konsument wiedział lub mógł racjonalnie wiedzieć o nieuczciwym charakterze tego ostatniego warunku stanowiącego podstawę prawa do zwrotu, i nie nakładając na przedsiębiorcę obowiązku staranności i poinformowania konsumenta, uwydatniając w ten sposób jego słabszą pozycję, którą dyrektywa 93/13/EWG ma złagodzić. Ponadto, w przypadku braku po stronie przedsiębiorcy obowiązku poinformowania w tym względzie nie można zakładać, iż konsument może racjonalnie wiedzieć, iż warunek zawarty w jego umowie ma zakres równoważny ze standardowym warunkiem, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony przez krajowy SN.
Trybunał przyznał, iż orzecznictwo SN państwa członkowskiego może pozwolić konsumentowi, pod warunkiem dostatecznego ogłoszenia, na zapoznanie się z nieuczciwym charakterem standardowego warunku zawartego w jego umowie z przedsiębiorcą. Jednoczenie TS zaznaczył, iż nie można oczekiwać od tego konsumenta – którego dyrektywa 93/13/EWG ma chronić, mając na względzie jego słabszą pozycję w stosunku do przedsiębiorcy – iż podejmie on czynności związane z analizą prawną (wyrok TS z 13.7.2023 r. Banco Santander (Odniesienie do oficjalnego wskaźnika), C-265/22, Legalis, pkt 60). Ponadto TS podkreślił, iż takie krajowe orzecznictwo niekoniecznie pozwala ipso facto na uznanie za nieuczciwe wszystkich warunków tego rodzaju zawartych we wszystkich umowach zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem. W sytuacji gdy krajowy SN uznał standardowy warunek umowny za nieuczciwy, należy jeszcze co do zasady ustalić, w każdym konkretnym przypadku, w jakim zakresie warunek zawarty w umowie w szczególności jest równoznaczny z tym standardowym warunkiem i powinien, podobnie jak ten warunek, zostać uznany za nieuczciwy. Zgodnie bowiem z art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG badanie ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, które wymaga ustalenia, czy powoduje on znaczącą nierównowagę praw i obowiązków stron umowy ze szkodą dla konsumenta, powinno zostać przeprowadzone w szczególności w świetle wszystkich okoliczności związanych z zawarciem umowy.
Zdaniem TS nie można wymagać od przeciętnego, dostatecznie uważnego i racjonalnego konsumenta nie tylko, aby regularnie zapoznawał się on, z własnej inicjatywy, z orzeczeniami krajowego SN dotyczącymi standardowych warunków zawartych w umowach tego samego rodzaju co te, które mógł on zawrzeć z przedsiębiorcami, ale również, aby ustalił on na podstawie wyroku krajowego SN, czy warunki zawarte w konkretnej umowie są nieuczciwe. Natomiast przedsiębiorca, jako instytucja bankowa, dysponuje, co do zasady, wyspecjalizowanym w tej dziedzinie działem prawnym, który zredagował umowę będącą przedmiotem sporu w tej sprawie i która jest w stanie śledzić rozwój orzecznictwa tego sądu i wyciągnąć z niego wnioski dotyczące umów zawartych już przez tę instytucję. Taka instytucja bankowa dysponuje również co do zasady działem obsługi klienta, który posiada wszystkie niezbędne informacje w celu łatwego skontaktowania się z danymi klientami.
Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie temu, aby termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym wydanym po uiszczeniu tych kosztów, rozpoczynał bieg wcześniej niż w dniu, w którym krajowy SN wydał, w odrębnych sprawach, wyroki stwierdzające nieuczciwy charakter standardowych warunków umowy odpowiadających danemu warunkowi tej umowy. Ponadto, te przepisy należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie temu, aby termin przedawnienia roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym, rozpoczynał bieg w dniu wydania określonych wyroków Trybunału potwierdzających zasadniczo zgodność z prawem Unii terminów przedawnienia roszczeń restytucyjnych, o ile są one zgodne z zasadami równoważności i skuteczności.
W niniejszym orzeczeniu Trybunał podzielił stanowisko prezentowane w wydanym w tym samym dniu wyroku w sprawie Caixabank (Terminu przedawnienia), C-484/21, Legalis, w zakresie określania w krajowym prawie terminu przedawnienia roszczenia (por. art. 120 KC) o zwrot kosztów uiszczonych przez konsumenta na podstawie warunku umowy zawartej z przedsiębiorcą, którego to warunku nieuczciwy charakter (art. 3851 KC) został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem sądowym. Trybunał konsekwentnie uznaje, iż termin przedawnienia rozpoczynający bieg w dniu, w którym staje się prawomocne orzeczenie, którego adresatem jest dany konsument, stwierdzające nieuczciwy charakter warunku umownego i stwierdzające jej nieważność z tego względu, jest zgodny z unijną zasadą skuteczności. Konsument ma bowiem możliwość poznania swoich praw przed rozpoczęciem biegu tego terminu lub przed jego upływem.
Natomiast TS przekonująco uzasadnił stanowisko, iż narusza tę zasadę rozpoczęcie bieg terminu przedawnienia – roszczenia restytucyjnego dotyczącego kosztów zapłaconych na podstawie warunku umownego, którego nieuczciwy charakter został sądownie stwierdzony w późniejszym terminie – w dniu, w którym krajowy Sąd Najwyższy wydał wyrok uznający za nieuczciwe standardowe warunki odpowiadające temu warunkowi umownemu. Podobnie, jak w dniu wydania wyroku prejudycjalnego przez Trybunał. W ocenie TS konsument, choćby jeżeli postępowanie główne dotyczy go bezpośrednio, nie może wywodzić z takiego orzeczenia Trybunału żadnej pewności co do nieuczciwego charakteru warunku umownego znajdującego się w umowie zawartej z przedsiębiorcą. Zdaniem TS wobec konsumenta nie może być stosowana zasada ignorantia iuris nocet.
