Artykuł w skrócie:
– W przeciągu najbliższych 3 lat około 500 tysięcy mieszkańców Azji Centralnej będzie zainteresowanych podjęciem pracy w państwach UE.
– Gastarbeiterzy stanowią ważne narzędzie w procesie zmniejszania zależności republik centralnoazjatyckich od dawnego Centrum – Moskwy.
– Pod kątem potencjału kadrowego państwa UE powinny skupić się głównie na współpracy z Republiką Uzbekistanu.
– Państwa Europy Środkowo-Wschodniej ze względu na wspólną przeszłość postkomunistyczną mają realne szanse konkurować o pracowników z państwami tak zwanej „Starej Europy”.
Sytuacja przed 24 lutego 2022 roku
Według danych szacunkowych przed wojną na terenie Federacji Rosyjskiej przebywało od 9 do 11 mln migrantów zarobkowych (grudzień 2021). Rosyjska gospodarka potrzebowała fizycznej siły roboczej. W 2020 roku wydano 530 411 pozwoleń, a w 2021 r. już ponad 1,0 mln. Według danych strony rosyjskiej w 2021 r. na terenie Rosji pracowało: 750 tys. (1,1 mln) Kirgizów, 950 tys. (1,6 mln) Tadżyków, 1,5 mln (3,3 mln) Uzbeków.
Postawa państw Azji Centralnej wobec nacisków Kremla na opowiedzenie się po ich stronie
Federacja Rosyjska próbowała wciągnąć wszystkie pięć republik centralnoazjatyckich w wojnę. Państwem, które od początku zachowało największy dystans, jest Turkmenistan, który od lat 90. XX wieku utrzymuje politykę neutralności. Co prawda poszerzyli wymianę ekonomiczną z Rosją, jednak wynika to z wewnętrznych problemów i prób odzyskania niezależności od Chińskiej Republiki Ludowej. Republika Kazachstanu również odcięła się od działań rosyjskich. Kreml nie mogąc sobie pozwolić na utratę największego państwa w regionie, został zmuszony do zaakceptowania takiego stanu rzeczy.
W przypadku pozostałych państw – Uzbekistanu, Tadżykistanu i Kirgistanu – Moskwa dysponowała siłą nacisku ekonomicznego, przejawiającą się głównie poprzez migrantów zarobkowych nazywanych gastarbeiterami. Wiele pisało się o siłowych próbach wcielenia mieszkańców tychże republik w szeregi rosyjskiej armii. Władze w Taszkencie, Duszanbe i Biszkeku początkowo zachowywały bierną postawę, jednak z biegiem czasu zaczęły podejmować inicjatywy na rzecz ograniczenia wyjazdów obywateli w celach zarobkowych do Rosji.
Szczególne zmiany nastąpiły po ataku terrorystycznym w Centrum Handlowym „Krokus” w Krasnogorsku pod Moskwą 22 marca 2024 roku, o przeprowadzenie którego oskarżono czterech obywateli Tadżykistanu[1]. Rozpoczął się okres tak zwanych „rajdów antyimigranckich”, w które zaangażowano Policję, Federalną Służbę Bezpieczeństwa, Agencję Migracyjną oraz oddziały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
W następstwie „rajdów antyimigranckich” w okresie od stycznia do lipca 2024 r. z terytorium Federacji Rosyjskiej deportowano 92,8 tys. obywateli państw Azji Centralnej (+50% względem analogicznego okresu w 2023 r.)[2]. W ciągu siedmiu miesięcy policja podjęła 143,1 tys. decyzji o odmowie wjazdu do Rosji, czyli o 53,1 tys. więcej niż w 2023 r. Liczba zgłoszeń o wykroczeniach administracyjnych przeciwko cudzoziemcom i bezpaństwowcom wzrosła o ponad 40% do 1 659 007. Łączna liczba protokołów dotyczących wykroczeń administracyjnych w zakresie migracji wyniosła 1 034 235 (+7,2%). Co interesujące w tym samym czasie liderzy państw centralnoazjatyckich nieoficjalnymi kanałami nawoływali do zachowania spokoju, co znalazło pozytywny odzew. Liczba poważnych przestępstw popełnionych przez obywateli państw obcych na terenie FR zmniejszyła się o 9,2%, w tym zabójstw i usiłowań zabójstw – o 14%, przeciwko nietykalności seksualnej i wolności seksualnej jednostki – o 2,5%, przestępstw związanych z nielegalnym handlem narkotykami – o 21,7%[3].
Pomimo podporządkowanej postawy migrantów, Moskwa nasiliła retorykę nienawiści do mieszkańców Azji Centralnej. W 2021 roku 60% Rosjan negatywnie oceniało ich przyjmowanie, a w 2024 roku współczynnik ten wzrósł do 88%. Świadomość tego faktu skłoniła liderów do ograniczenia możliwości wyjazdów. Zablokowanie wyjazdów do Rosji odbiło się bardzo negatywnie na rosyjskiej gospodarce:
- W okresie kwiecień-grudzień 2024 r. w Petersburgu i Moskwie zaobserwowano zmniejszenie ilości zainteresowanych pracą — o 60% w przypadku Tadżyków i o 40% w przypadku Uzbeków.
- W kraju krasnodarskim doszło do załamania kampanii żniwnej – brakowało pracowników przy zbiorach pszenicy, kukurydzy, słonecznika i ryżu. Na Uralu odnotowano niedobór siły roboczej w zakładach przemysłowych, w tym także zbrojeniowych.
- W Jakucji zakazano migrantom pracy jako taksówkarze czy kierowcy ciężarówek, co sparaliżowało transport urobku do zakładów przemysłowych.
- W Dagestanie zwolniono gastarbeiterów z przedsiębiorstw odpowiadających za porządek i wywóz śmieci, co spowodowało, iż miasta te przez cały czas toną w śmieciach.
- Przyblokowanie migracji z Azji Centralnej doprowadziło do sytuacji, w której w Rosji brakuje około 4,8 mln pracowników – ocena Instytucji Gospodarki przy Rosyjskiej Akademii Nauk[4].
Niemniej zablokowanie kierunku rosyjskiego wymagało otwarcia nowych rynków pracy dla obywateli udających się na emigrację zarobkową.
Działania Republiki Uzbekistanu
Na początku czerwca 2024 r. rzecznik prasowy prezydenta Uzbekistanu w wywiadzie dla kanału telewizyjnego Sevimli poinformował, iż przed 2016 r. w Federacji Rosyjskiej przebywało od 4 do 6 milionów migrantów zarobkowych z Uzbekistanu, ale w tej chwili ich liczba spadła do 1 miliona[5]. Należy jednak poddać w wątpliwość przedstawione statystyki. Sugerują one, iż Uzbekistan — kraj ponad trzykrotnie ludniejszy — posiada porównywalną liczbę pracowników migrujących zarobkowo co Tadżykistan. Bardziej realna wydaje się liczba ok. 2,5 miliona, co i tak oznacza gigantyczny spadek. Pokazuje to jednak, iż Uzbekistan już od kilku lat podejmuje próby uniezależnienia własnego państwa od rosyjskiego rynku pracy.
W 2024 roku rozpoczęto falę masowego ściągania migrantów zarobkowych. W maju prezydent Szawkat Mirzijojew ogłosił, iż od początku roku do Uzbekistanu powróciło około 115 tysięcy migrantów zarobkowych, a do końca roku spodziewany jest powrót kolejnych 250–300 tysięcy obywateli[6]. W kwietniu 2024 roku głowa państwa podpisała dekret o wsparciu migrantów zarobkowych powracających z Rosji. Zgodnie z dokumentem zostaną im zwrócone wydatki związane z uzyskaniem certyfikatów zawodowych i językowych, wiz pracowniczych oraz zakupem biletów, a osoby, które znajdą się za granicą w trudnej sytuacji, otrzymają pomoc finansową[7].
Władze wskazują alternatywne kierunki emigracji zarobkowej. Tylko w 2024 roku zorganizowano miejsca pracy dla 90 tys. osób w takich krajach jak: Korea Południowa, Niemcy, Wielka Brytania, Japonia, Rumunia, Bułgaria i Węgry. Głównym kierunkiem migracj stała się Korea Południowa. Według uzbeckiej służby migracyjnej w państwie tym pracuje już ponad 92 000 obywateli[8]. Równie widoczny jest wzrost zainteresowania kierunkiem europejskim. Szacuje się, iż w 2020 roku w krajach Unii Europejskiej mogło mieszkać około 100-150 tysięcy osób pochodzenia uzbeckiego. We Francji przebywało 15-20 tys. osób, 13,7 tys. w Niemczech, powyżej 20 tys. w Polsce, ok. 10 tys. we Włoszech, na Litwie 9,7 tys., na Węgrzech i w Czechach po ok. 5 tys., w Hiszpanii ok. 5 tys. oraz na Słowacji ok. 1 tys.[9].
Uzbecy szczególnie interesują się pracą w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, a Polska wydaje się dla nich bezpieczną przystanią z dwóch powodów: wspólnej przeszłości komunistycznej oraz pokrewieństwa językowego. – Według nich znajomość języka rosyjskiegoułatwia porozumiewanie się z Polakami. Według szacunków w latach 2022-2023 Polska wydała pozwolenia na przyjazd ok. 20,7 tys. obywateli Uzbekistanu[10]. Na stronach najważniejszych gazet uzbeckich np. „GAZETA.UZ” można trafić na reklamy zachęcające do emigracji zarobkowej do Polski. Pośrednicy oferują pomoc w dopełnieniu wszelkich formalności, co stanowi spore ułatwienie dla Uzbeków.
Działania Republiki Tadżykistanu
Podobnie jak w przypadku Uzbekistanu Tadżycy zaczęli czuć się niechcianymi w Rosji jeszcze przed wybuchem pełnoskalowej wojny. W latach 2020-2022 z emigracji w Rosji powróciło 123 194 Tadżyków. Od stycznia do listopada 2024 r. kraj opuściło 208,9 tysiąca emigrantów zarobkowych. Jednocześnie w podanym okresie powróciło 217,1 tys. osób, z czego 95% dotyczy kierunku rosyjskiego. Exodus dotyczy głównie kobiet – w pierwszej połowie 2024 roku powróciło 80 519 migrantek[11].
Prezydent Emomali Rahmon na polecenie Moskwy stara się jednak zatrzymać tych ludzi w kraju, aby we właściwym momencie stanowili zaplecze robocze dla Rosji. Staje się to jednak coraz trudniejsze. Co prawda w kraju organizowane są targi pracy dla osób powracających, jednak nie cieszą się one sporym zainteresowaniem ze względu na bardzo niskie pensje[12].
Działania Republiki Kirgistanu
Kirgistan stara się poszukiwać nowych miejsc zatrudnienia dla swoich obywateli głównie z powodu trudności firm rosyjskich z utrzymaniem ciągłości wypłat wynagrodzeń. W ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy 2024 roku moskiewski oddział Ministerstwa Pracy, Zabezpieczenia Społecznego i Migracji Republiki Kirgistanu pomógł otrzymać zaległe wynagrodzenia na łączną kwotę 39 milionów 300 tysięcy rubli[13]. Rozejście się tej informacji w Kirgistanie spowodowało, iż społeczeństwo przestało patrzeć na rosyjski rynek pracy jako perspektywiczny. Znajduje to potwierdzenie w danych statystycznych. Według Ministerstwa Pracy, Zabezpieczenia Społecznego i Migracji, w ciągu 9 miesięcy 2024 roku liczba kirgiskich migrantów pracujących w Rosji zmniejszyła się o prawie 180 tysięcy, czyli o 30%[14].
Do 2022 roku alternatywną drogą emigracji zarobkowej była Turcja, jednak pogarszająca się tam sytuacja ekonomiczna powoduje, iż Kirgizi bardziej zainteresowani są pracą w państwach UE. Prezydent Sadyr Japarow pomimo dystansowania się od Moskwy stara się zatrzymać gastarbeiterów w kraju. Od 2025 roku państwo zapewnia pieniądze powracającym migrantom na otwarcie działalności gospodarczej w Kirgistanie. Istotą programu jest mechanizm, w ramach którego powracający migrant chcący otworzyć działalność gospodarczą w Kirgistanie, otrzymuje dofinansowanie od państwa, o takiej samej wartości, jaką sam zainwestuje[15]. Fiasko programu polega na tym, iż większość powracających migrantów nie dysponuje oszczędnościami, co nie powstrzymuje dalszej fali migracji zarobkowej do Europy.
Według danych ambasad i konsulatów Republiki Kirgiskiej w państw UE pracuje około 37 tysięcy Kirgizów. Niemcy są jednym z najpopularniejszych kierunków dla migrantów zarobkowych z Kirgistanu. Tylko 2023 roku ponad 2000 osób wyjechało do Niemiec w celach zarobkowych[16].
Kierunek europejski zyskuje dopiero na popularności. Szacuje się, iż z 180 tys. osób które powróciły z Rosji, około 11 tysięcy udało się do następujących państw europejskich: Węgry, Włochy, Polska, Słowacja, Litwa, Bułgaria. Węgry stały się popularne wśród migrantów zarobkowych po tym, jak w 2022 r. Kirgistanowi zezwolono na uzyskanie tam wiz pracowniczych w ramach uproszczonych procedur[17]. Ponadto Węgry, Polska, Łotwa, Litwa i Słowacja są dość łatwo dostępne dla kirgiskich migrantów z Rosji, którzy mogą wjechać do tych państw w ramach kwot, choćby nie znając języka.
Wnioski
- Według szacunków, jeżeli sytuacja w Rosji przez cały czas będzie się pogarszać to w przeciągu najbliższych 3 lat około 500 tysięcy mieszkańców Azji Centralnej będzie zainteresowanych podjęciem pracy w państwach UE.
- Państwa UE dysponują potencjałem do przejęcia ciężaru głównego pracodawcy dla gastarbeiterów z Azji Centralnej. Gastarbeiterzy stanowią ważne narzędzie w procesie zmniejszania zależności republik centralnoazjatyckich od dawnego Centrum – Moskwy.
- Pod kątem potencjału kadrowego państwa UE powinny skupić się na współpracy z Republiką Uzbekistanu – przykład niemiecki.
- Państwa Europy Środkowo-Wschodniej ze względu na wspólną przeszłość postkomunistyczną mają realne szanse konkurować o pracowników z państwami tak zwanej Starej Europy.
[1] Radio Azattyq, Теракт в «Крокус Сити Холле»: что известно об обвиняемых? 25.03.2024, https://rus.azattyq.org/a/32876417.html, dostęp 01.04.2025.
[2] Asia Plus, На войну или на родину. Мигрантов из Центральной Азии в России часто ставят перед трудным выбором, 23.09.2024, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/politics/20240923/na-voinu-ili-na-rodinu-migrantov-iz-tsentralnoi-azii-v-rossii-chasto-stavyat-pered-trudnim-viborom?utm_gravitec=digest, dostęp 01.04.2025.
[3] Kommersant, МВД зафиксировало рост числа депортированных из России мигрантов на 50%, 05.09.2024, https://www.kommersant.ru/doc/6948572, dostęp 01.04.2025.
[4] Kommersant, РАН: дефицит кадров в России в 2023 году составил 4,8 млн человек, 24.12.2023, https://www.kommersant.ru/doc/6425588, dostep 01.04.2025.
[5] Kommersant, В России вчетверо сократилось число трудовых мигрантов из Узбекистана, 04.06.2024, https://www.kommersant.ru/doc/6745696, dostęp: 17.02.2025.
[6] Gazeta.uz, Около 115 тысяч трудовых мигрантов вернулись в Узбекистан с начала года, 10.05.2024, https://www.gazeta.uz/ru/2024/05/10/migrants/, dostęp 17.02.2025.
[7] Gazeta.uz, Трудовые мигранты Узбекистана смогут получить субсидии, а при необходимости — помощь за рубежом, 09.04.2024, https://www.gazeta.uz/ru/2024/04/09/labor-migration/, dostęp 17.02.2025.
[8] Radio Azattyq, В Корее начали штрафовать поручителей узбекистанцев, сбегающих с работы, 17.12.2024, https://rus.azattyq.org/a/33242591.html, dostęp 17.02.2025
[9] Kun.uz, В какие страны Европы чаще всего уезжают на работу узбекистанцы? 29.03.2025, https://kun.uz/ru/news/2025/03/29/v-kakiye-strany-yevropy-chashche-vsego-uyezjayut-na-rabotu-uzbekistansy, dostęp 01.04.2025.
[10] Rzeczpospolita, LOT za rządów PiS popłynął na Uzbekistanie. W tle afera wizowa i lobbing, 13.02.2025, https://www.rp.pl/kraj/art41797681-lot-za-rzadow-pis-poplynal-na-uzbekistanie-w-tle-afera-wizowa-i-lobbing, dostęp 01.04.2025.
[11] А. Зарифи, За полгода в Таджикистан из трудовой миграции в России вернулись свыше 80,5 тыс женщин, 05.08.2024, https://rus.ozodi.org/a/za-polgoda-v-tadzhikistan-iz-trudovoy-migratsii-v-rossii-vernulisj-svyshe-80-5-tys-zhenschin/33065923.html, dostęp 01.04.2025.
[12] М. Юсуфзода, Ш. Абдулло, Ярмарка вакансий: почему предложения о работе не интересуют соискателей?, 02.04.2023, ,https://rus.ozodi.org/a/32345742.html, dostęp 01.04.2025.
[13] 24kg, Более 39 миллионов рублей невыплаченной зарплаты помогли получить мигрантам в РФ, 17.10.2024, https://24.kg/obschestvo/308497_bolee_39nbspmillionov_rubley_nevyiplachennoy_zarplatyi_pomogli_poluchit_migrantam_vnbsprf/, dostep 01.04.2025.
[14] М. Сергеев, Приток трудовых мигрантов в Россию сократился наполовину, 02.02.2025, https://www.ng.ru/economics/2025-02-02/4_9183_migrants.html, dostęp 01.04.2025.
[15] Vesti.kg, Государство будет выдавать вернувшимся мигрантам деньги на открытие бизнеса, 05.11.2024, https://vesti.kg/obshchestvo/item/131789-gosudarstvo-budet-vydavat-dengi-vernuvshimsya-migrantam-na-otkrytie-biznesa.html, dostęp 01.04.2025.
[16] Е. Хван, Куда уезжают из России кыргызские трудовые мигранты, 24.10.2024, https://www.dw.com/ru/kuda-uezzaut-iz-rossii-kyrgyzskie-trudovye-migranty/a-70583533, dostep 01.04.2025.
[17] А. Тургунбаева, Мигранты из Кыргызстана массово начали перебираться в страны ЕС. Причины, 21.01.2025, https://ru.archive.kabar.kg/news/migranty-iz-kyrgyzstana-massovo-nachali-perebirat-sia-v-strany-es-prichiny/, dostęp 01.04.2025.
