W praktyce procesowej często pojawia się pytanie: czy sąd cywilny rozpoznający nową sprawę jest związany ustaleniami faktycznymi i oceną dowodów dokonanymi w innym postępowaniu dotyczącym tego samego zdarzenia?
Problem ten ma szczególne znaczenie, gdy istnieje już prawomocny wyrok wydany w sprawie powiązanej z aktualnie rozpoznawaną.
Niniejszy artykuł wyjaśnia:
- w jakim zakresie prawomocne orzeczenie wiąże sąd (moc wiążąca wyroku na podstawie art. 365 kpc),
- jak należy rozumieć moc wiążącą ustaleń faktycznych a granice jej oddziaływania na inne postępowania,
- gdzie przebiega linia między związaniem wcześniejszym rozstrzygnięciem a samodzielnością sądu w ocenie materiału dowodowego na gruncie art. 233 § 1 k.p.c.
Artykuł odpowiada także na praktyczne pytania, czy sąd musi powtórzyć ocenę dowodów, kiedy wcześniejszy wyrok wyłącza ponowne badanie faktów, a kiedy sąd może dokonać własnych ustaleń mimo istniejącego orzeczenia.
Czy sąd jest związany ustaleniami i oceną dowodów z innej sprawy?
Co do zasady sąd rozpoznający nową sprawę nie jest związany ustaleniami faktycznymi ani oceną dowodów dokonaną w innym postępowaniu, choćby jeżeli obie sprawy dotyczą tego samego zdarzenia.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 marca 2009 r., sygn. akt IV CSK 441/08 (LEX nr 603182) podkreślił, iż sąd ma obowiązek samodzielnie:
- ocenić wiarygodność i moc dowodów,
- dokonać własnych, wszechstronnych ustaleń faktycznych,
- sformułować własne wnioski, choćby jeżeli będą odmienne od tych przyjętych wcześniej.
Stanowisko wyrażone w innej sprawie, opartej na tym samym zdarzeniu, nie może być co prawda zignorowane, ale stanowi jedynie punkt odniesienia. Sąd powinien je wziąć pod uwagę, jednak zachowuje pełne prawo do wyciągnięcia odmiennych konkluzji.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, niepubl., art. 365 § 1 k.p.c. reguluje kwestię prawomocności materialnej wyroku w znaczeniu pozytywnym. Polega ona, co do zasady, na tym, że związanie treścią prawomocnego rozstrzygnięcia ogranicza się przede wszystkim do stron procesu i sądu, który je wydał, a następnie obejmuje także inne sądy oraz organy państwowe i organy administracji publicznej. To związanie innych sądów ogranicza się jednak do treści rozstrzygnięcia zawartego w sentencji a nie obejmuje jego motywów.
Dlaczego sąd nie jest związany wcześniejszą oceną dowodów?
Sąd Najwyższy wskazał w tej mierze dwa podstawowe argumenty:
Niezawisłość sędziowska i swobodna ocena dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.)
Prawo sądu do samodzielnej oceny wiarygodności dowodów jest jednym z fundamentów niezawisłości sędziowskiej. Gdyby sąd był związany oceną dowodów dokonaną w innym postępowaniu, doszłoby do faktycznego ograniczenia tej niezawisłości.
Dlatego, jak podkreślono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00 (LEX nr 55501), wszelkie wyjątki od zasady samodzielności sądu w ocenie materiału dowodowego należy interpretować ściśle.
Różny materiał dowodowy w różnych sprawach
W postępowaniach dotyczących tego samego zdarzenia strony mogą przedstawić odmienny lub niepełny materiał dowodowy. Wynika to z zasady kontradyktoryjności procesu cywilnego, ponieważ to strony kształtują materiał dowodowy, którym sąd dysponuje.
Zwrócono na to uwagę m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2013 r., V CSK 84/12 (LEX nr 1311858), a także w orzeczeniach z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98 (LEX nr 51062), 28 czerwca 2007 r., IV CSK 110/07 (LEX nr 488981) oraz 22 czerwca 2010 r., IV CSK 359/09 (OSNC 2011, nr 2, poz. 16).
W praktyce oznacza to, iż dwa sądy, rozpoznające sprawy oparte na tym samym zdarzeniu, mogą dojść do odmiennych ustaleń faktycznych i odmiennych ocen dowodów, i nie jest to sprzeczne z prawem.
Moc wiążąca prawomocnego orzeczenia, na czym polega?
Inaczej wygląda sprawa związania sądu treścią prawomocnego orzeczenia w sensie materialnoprawnym, czyli tzw. mocy wiążącej (powaga rzeczy osądzonej w aspekcie pozytywnym).
Z orzecznictwa wynika, iż zakres związania sądu treścią prawomocnego orzeczenia oznacza przede wszystkim:
- zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z kwestią już prawomocnie osądzoną,
- niedopuszczalność prowadzenia postępowania dowodowego w zakresie, w jakim dana kwestia została już prawomocnie rozstrzygnięta.
Moc wiążąca występuje wtedy, gdy rozpoznawana jest inna sprawa, a rozstrzygnięcie wcześniejszym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne dla nowego postępowania.
Moc wiążąca orzeczenia odnosi się:
- Do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia, co oznacza, ze sąd nie może przyjmować, iż orzeczenia nie ma albo iż nie wywołuje ono skutków, dopóki nie zostanie wzruszone we właściwym trybie.
- Do waloru prawnego rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia, czyli do tego, jaki stan prawny wynikł z wcześniejszego wyroku.
W kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia (np. istnienie określonego prawa, ważność czynności prawnej), nie może ona być ponownie badana. Sąd musi przyjąć, iż dana kwestia kształtuje się tak, jak zostało to ustalone we wcześniejszym prawomocnym orzeczeniu.
Sentencja wyroku a uzasadnienie – co wiąże sąd?
Związanie sądu dotyczy przede wszystkim sentencji wyroku, ale obejmuje również motywy orzeczenia w takim zakresie, w jakim stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia.
Oznacza to, że:
-
sąd rozpoznający nową sprawę musi respektować to, co zostało prawomocnie rozstrzygnięte w sentencji wcześniejszego wyroku,
-
może być również związany częścią uzasadnienia, o ile bez sięgnięcia do motywów nie da się ustalić zakresu i treści rozstrzygnięcia.
Stanowisko judykatury w tym zakresie jest ugruntowane i jednoznaczne, co potwierdzają liczne wyroki Sądu Najwyższego (m.in. z 8 marca 2010 r., II PK 249/09, 23 listopada 2010 r., I UK 162/10, 20 stycznia 2011 r., I UK 239/10, 4 lutego 2011 r., III CSK 161/10).
Pozytywny skutek prawomocności materialnej orzeczenia
Pozytywny skutek prawomocności materialnej polega na tym, że:
- rozstrzygnięcie zawarte w prawomocnym wyroku kształtuje stan prawny, tak, jak wynika to z sentencji,
- sąd rozpoznający spór w kolejnej sprawie musi przyjąć ten stan prawny za punkt wyjścia,
- ta sama kwestia nie może być ponownie przedmiotem badania i odmiennego rozstrzygnięcia.
Innymi słowy: prawomocny wyrok „zamyka” spór co do danej kwestii, a kolejne sądy są zobowiązane przyjąć, iż dane prawo lub stosunek prawny istnieje (albo nie istnieje) tak, jak to wynika z wcześniejszego orzeczenia.
Praktyczne znaczenie dla stron procesu cywilnego
Dla stron postępowania cywilnego opisane zasady mają kilka kluczowych konsekwencji:
- W nowej sprawie dotyczącej tego samego zdarzenia nie można liczyć na „automatyczne” przeniesienie ustaleń faktycznych i oceny dowodów z poprzedniego postępowania, ponieważ sąd oceni materiał dowodowy samodzielnie.
- Jednocześnie nie można podważać kwestii prawnych, które zostały już prawomocnie rozstrzygnięte, czyli sąd jest związany wcześniejszym wyrokiem w zakresie jego mocy wiążącej.
- Strategia procesowa powinna uwzględniać zarówno:
-
możliwość budowania nowej linii dowodowej w oparciu o inne środki dowodowe,
-
jak i ograniczenia wynikające z prawomocnych orzeczeń, które wiążą sąd co do niektórych kwestii.
-
Najczęstsze pytania (FAQ):
Czy sąd w nowej sprawie może ocenić te same dowody inaczej niż sąd w poprzedniej sprawie?
Tak. Sąd ma prawo do własnej, niezależnej oceny dowodów. Może dojść do odmiennych ustaleń faktycznych niż sąd w poprzednim postępowaniu, choćby jeżeli chodzi o to samo zdarzenie, o ile nie narusza mocy wiążącej wcześniejszego wyroku.
Czym różni się moc wiążąca wyroku od ustaleń faktycznych w innej sprawie?
Moc wiążąca odnosi się do rozstrzygnięcia zawartego w sentencji wcześniejszego orzeczenia oraz, w pewnym zakresie, do niezbędnych motywów. Ustalenia faktyczne i ocena dowodów w innej sprawie nie wiążą nowego sądu, który musi je oceniać samodzielnie.
Czy można ponownie dowodzić kwestii, która była już prawomocnie osądzona?
Nie. o ile dana kwestia stanowiła przedmiot prawomocnego rozstrzygnięcia, to w kolejnym postępowaniu nie można jej ponownie badać ani odmiennego jej rozstrzygać. Sąd jest związany wcześniejszym orzeczeniem w tym zakresie.
Powyższe zasady pokazują, iż związanie sądu prawomocnym orzeczeniem i samodzielność w ocenie dowodów to dwa współistniejące filary procesu cywilnego. Z jednej strony chronią stabilność obrotu prawnego i powagę rzeczy osądzonej, z drugiej- gwarantują niezawisłość sędziowską i indywidualną ocenę każdego sporu, z uwzględnieniem konkretnego materiału dowodowego przedstawionego w danej sprawie.
