W Ponarach, które dziś są dzielnicą Wilna, 80 lat temu kolaborujący z Niemcami litewski oddział specjalny „szaulisów” zakończył akcję mordowania niewinnych ludzi. Z niemieckiego rozkazu Litwini rozstrzelali około 70 tysięcy osób. Większość z nich była obywatelami Rzeczypospolitej, głównie pochodzenia żydowskiego, również rdzennie polskiego. Brutalnie zostali tam zamordowani przedstawiciele wileńskiej inteligencji oraz wielu księży.
Ponary była to, przed wojną, mała urokliwa wieś, o charakterze wypoczynkowym, oddalona około dziesięciu kilometrów od Wilna. Szła tamtędy duża linia kolejowa oraz szosa łącząca Wilno z Grodnem. Kiedy na początku wojny polskie Kresy zajęli Sowieci, postanowili wybudować w Ponarach wojskową bazę paliw płynnych. W tym celu wykopano siedem ogromnych dołów, w których planowano zakopać zbiorniki na paliwo. Nie doszło do realizacji tej inwestycji, gdyż w czerwcu 1941 roku Wileńszczyznę zajęli Niemcy, którzy Ponary upatrzyli sobie na miejsce masowych zbrodni.
W pierwszym etapie eksterminacji, od lipca 1941, rozstrzeliwano Polaków pochodzenia żydowskiego. Niemcy do wykonywania egzekucji w Ponarach zaangażowali żołnierzy litewskich. Utworzyli z nich oddział egzekucyjny nazwany po litewsku – Ypatingasis burys – czyli oddział specjalny. Miejscowa ludność nazywała ich pogardliwie „strzelcami ponarskimi” lub szaulisami.
Oddział ten podlegał bezpośrednio pod rozkazy SD (Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS) i Sipo (Niemiecka Policja Bezpieczeństwa). Była to liczna formacja, do której należało kilkuset Litwinów kolaborujących z Niemcami. Za swoje „mordercze” usługi dostawali od okupantów pieniądze. Do tego Niemcy pozwolili im sprzedawać na rynku odzież, zdartą z ich ofiar przed egzekucją.
W okresie wykonywania egzekucji w Ponarach, z tej miejscowości wysiedlono większość ludności. Teren, na którym znajdowały się doły śmierci ogrodzono, pilnowali go strażnicy. Do tego wokół miejsca egzekucji założono pola minowe. Wszystko po to, aby nikt nie dowiedział się o dokonywanych tam zbrodniach. Zabezpieczenia te udawało się jednak omijać zwiadowcom AK.
– Nasz dowódca mówił, iż trzeba zdobyć wiedzę na temat zbrodni w Ponarach i dlatego wysyłał nas tam czasami. Wchodziliśmy na drzewa. Mieliśmy ze sobą lornetki. Kilka razy widziałem jak litewscy szaulisi rozstrzeliwują w Ponarach ludzi. To było dla mnie, młodego chłopaka, wstrząsające doświadczenie – wspomniał Edward Zujewicz żołnierz wileńskiego AK.
W roku 1944, kiedy do Wilna zbliżała się Armia Czerwona, Niemcy w ramach akcji zacierania śladów swoich zbrodni, skierowali do Ponar specjalne komando, którego członkowie wydobywali zwłoki pomordowanych i palili je na proch lub posypywali żrącym wapnem. Według niemieckich dokumentów, w celu zniszczenia ludzkich zwłok sprowadzono do Ponar aż 180 ton wapna.
O tym, co działo się w Ponarach, najwięcej wiemy z notatek mieszkańca tej miejscowości Kazimierza Sakowicza, dziennikarza i żołnierza AK. Notatki te w postaci książki wydał niedawno IPN. Stanowią one owoc obserwacji, które Sakowicz prowadził z okna na poddaszu swojego domu. Zapisywał zarówno to, co sam widział, jak i to, co usłyszał od innych. Notatki chował do butelek i zakopywał w ogrodzie. Znaleziono je po wojnie. Kazimierza Sakowicza w roku 1944 zabili szaulisi.
Szacuje się, iż Polacy stanowili spory procent wszystkich ofiar rozstrzelanych w Ponarach. Były wśród nich osoby skazane na śmierć decyzją niemieckich sądów, zatrzymane podczas łapanek ulicznych oraz zakładnicy dobierani spośród polskich elit na podstawie tzw. list proskrypcyjnych przygotowanych przez litewską policję Saugumę.
W Ponarach rozstrzelano uczniów wileńskich gimnazjów, harcerzy, przedstawicieli inteligencji, księży, profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego, żołnierzy AK. Zamordowano światowej sławy naukowców: profesora Kazimierza Pelczara, pioniera polskiej onkologii i profesora Mieczysława Gutkowskiego, wybitnego znawcę skarbowości i prawa skarbowego. Do ofiar należeli także adwokat Mieczysław Engiel, doc. Wanda Rewińska, geograf i zasłużona działaczka harcerska oraz ks. Romuald Świrowski – przedstawiciel Episkopatu w Radzie Wojewódzkiej ZWZ-AK.
– Szaulisi ciągle byli pijani. Niemcy dawali im za darmo alkohol, żeby zagłuszyć w nich ludzkie sumienie. Oni potrafili jednego dnia zamordować kilka tysięcy ludzi – mówi Edward Zujewicz, świadek rozstrzeliwań w Ponarach.
Litwini nie upamiętniają zbrodni ponarskiej. Nie istnieje żadne muzeum jej poświęcone. Na miejscu są jedynie tablice memoratywne, fundowane głównie przez Polaków. 25 września o godzinie 12.00 w Kwaterze Polskiej w Ponarach zostanie odprawiona Msza św., odbędzie się też Apel Pamięci z udziałem Wojska Polskiego. Uroczystości organizuje Związek Polaków na Litwie we współpracy z Urzędem do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Stowarzyszeniem Rodzina Ponarska. Partnerem wydarzenia jest Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Litewskiej.
Adam Białous
