Stan faktyczny
Pozwem wniesionym w 2021 r. do Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie (sąd odsyłający), Bank żąda zasądzenia od AB, (konsument) będącego obywatelem państwa trzeciego, zapłaty na swą rzecz kwoty 10 591,64 zł, powiększonej o odsetki, oraz koszty procesowe. Podstawą tego pozwu jest umowa o kredyt konsumencki zawarta miedzy tymi stronami. Wskazany w pozwie adres AB odpowiadał temu zawartemu w umowie.
W 2022 r. referendarz sądowy w sądzie odsyłającym wydał wobec AB nakaz zapłaty, w którym nakazał mu zapłacić Bankowi kwotę 10 591,64 zł, powiększoną o odsetki umowne oraz koszty procesu wraz z odsetkami ustawowymi. Przesyłka zawierająca odpis pozwu wraz z odpisem nakazu zapłaty i pouczeniami dla AB została przesłana pod adres wskazany w pozwie. Poczta zwróciła przesyłkę jako nieodebraną przez adresata. Referendarz sądowy zobowiązał pełnomocnika Banku do doręczenia odpisów: pozwu oraz nakazu zapłaty za pośrednictwem komornika pod rygorem zawieszenia postępowania. Pełnomocnik ten poinformował, iż doręczenie to nie doszło do skutku, gdyż nikt pod wskazanym adresem nie znał takiej osoby. Referendarz sądowy ustanowił dla AB kuratora, który złożył sprzeciw od nakazu zapłaty i wskazał, iż nie udało mu się ustalić miejsca pobytu strony pozwanej, ale nie złożył jednak zarzutu braku jurysdykcji międzynarodowej sądu odsyłającego do rozpoznania sporu, w zastosowaniu art. 17 i 18 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 351, s. 1; dalej: Bruksela I bis). Kolejne czynności podejmowane przez ten sąd, pełnomocnika Banku oraz kuratora AB nie pozwoliły na ustalenie jego miejsca pobytu czy też zamieszkania. Zdaniem sądu odsyłającego nie jest wykluczone, iż pozwany opuścił terytorium Polski, ale nie można tego ustalić z całą pewnością.
Sąd odsyłający powziął wątpliwości, czy uwzględniając art. 6 Bruksela I bis, powinien rozstrzygnąć zagadnienie swej jurysdykcji wyłącznie w oparciu o przepisy polskiego prawa czy też zgodnie z określonymi w tym rozporządzeniu jednolitymi zasadami określania jurysdykcji.
Stanowisko TS
„Miejsce zamieszkania”
Trybunał wskazał, iż sąd odsyłający odnosi się we wniosku prejudycjalnym na przemian do miejsca pobytu i miejsca zamieszkania AB. Trybunał podkreślił, iż w rozporządzeniu Bruksela I bis mowa jest jedynie o pojęciu „miejsce zamieszkania”, które stanowi ogólny łącznik umożliwiający ustalenie międzynarodowej jurysdykcji sądu, zgodnie z art. 4 ust. 1 Bruksela I bis.
W rozporządzeniu Bruksela I bis nie zdefiniowano pojęcia „miejsca zamieszkania względnie siedziby”. Artykuł 6 Bruksela I bis, dla celów ustalenia, czy strona ma miejsce zamieszkania na terytorium danego państwa członkowskiego, odsyła bowiem do prawa państwa członkowskiego, przed którego sądy wniesiono pozew. Zgodnie z art. 6 Bruksela I bis „jeżeli strona nie ma miejsca zamieszkania w państwie członkowskim, którego sądy rozpoznają sprawę (przed którego sądy wniesiono pozew), sąd w celu ustalenia, czy strona ma miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, stosuje prawo tego państwa członkowskiego”. Trybunał wskazał, iż to do sądu odsyłającego należy ustalenie swej jurysdykcji do rozpoznania sporu w postępowaniu głównym z uwzględnieniem pojęcia „miejsca zamieszkania względnie siedziby” tak, jak jest ono ustalane w polskim prawie.
Jurysdykcja
Trybunał przypomniał, iż rozporządzenie Bruksela I bis ma na celu ujednolicenie przepisów o jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych, ustanawiając w wysokim stopniu przewidywalne przepisy o jurysdykcji. Celem realizowanym przez to rozporządzenie jest wzmocnienie pewności prawa polegające na poprawie ochrony prawnej osób zamieszkałych w Unii Europejskiej poprzez to, iż powód może bez trudu stwierdzić, do jakiego sądu może lub powinien się zwrócić, a pozwany może przewidzieć, przed jakim sądem może zostać wniesione przeciwko niemu powództwo (wyrok TS z 4.10.2018 r., Feniks, C-337/17, EU:C:2018:805, pkt 34, Legalis).
Zgodnie z treścią art. 4 ust. 1 Bruksela I bis, o ile pozwany nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, jurysdykcja sądów każdego z państw członkowskich jest określana przez prawo tego państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem zastosowania jego art. 18 ust. 1, art. 21 ust. 2 oraz art. 24 i 25 Bruksela I bis.
W zakresie, w jakim art. 6 Bruksela I bis przewiduje możliwość stosowania, zamiast wskazanych w nim jednolitych zasad określania jurysdykcji, przepisów prawa poszczególnych państw członkowskich, zdaniem TS, przyjmowana do celów stosowania tego przepisu przesłanka, a mianowicie brak miejsca zamieszkania na terytorium danego państwa członkowskiego, powinna być interpretowana w sposób ścisły. Przyjmowanie takiej ścisłej interpretacji jest uzasadnione tym bardziej w przypadku, gdy strona pozwana ma status konsumenta i z tego względu jest objęta, zgodnie z art. 18 Bruksela I bis, ochroną zwiększoną wskutek ustanowienia szczególnej reguły jurysdykcyjnej powierzającej spory, których jest ona stroną, sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium ma on miejsce zamieszkania. Trybunał zaznaczył, iż nie można wykluczyć, iż taki konsument mógłby utracić tę ochronę w przypadku zastosowania reguł jurysdykcyjnych ustalonych w prawie krajowym.
Jest to powód, dla którego, w przypadku gdy miejsce zamieszkania będącego konsumentem pozwanego pozostaje nieznane, Trybunał rozstrzygnął, iż art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE L z 2001 r. Nr 12, s. 1), który został sformułowany w sposób w istocie równoważny brzmieniu art. 6 Bruksela I bis, ma zastosowanie tylko wtedy, gdy sąd krajowy dysponuje poszlakami pozwalającymi stwierdzić, iż ów pozwany zamieszkuje w rzeczywistości poza terytorium Unii (wyrok TS z 15.3.2012 r., G, C-292/10, EU:C:2012:142, pkt 42, Legalis). Trybunał uznał natomiast, iż, w sytuacji gdy sąd krajowy nie dysponuje poszlakami pozwalającymi stwierdzić, iż ów pozwany konsument zamieszkuje w rzeczywistości poza terytorium Unii i nie jest w stanie ustalić aktualnego miejsca zamieszkania tego konsumenta, przewidziana w tej chwili w art. 18 ust. 2 Bruksela I bis szczególna reguła jurysdykcyjna, zgodnie z którą powództwo skierowane wobec danego konsumenta przez drugą stronę umowy należy wnieść przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium ten konsument ma miejsce zamieszkania, odnosi się również do ostatniego znanego miejsca zamieszkania tego konsumenta (wyrok TS z 17.11.2011 r., Hypoteční banka, C-327/10, EU:C:2011:745, pkt 42, Legalis).
Trybunał orzekł, iż art. 6 Bruksela I bis należy interpretować w ten sposób, iż, w sytuacji gdy ostatnie znane miejsce pobytu będącego konsumentem pozwanego obywatela państwa trzeciego znajduje się na terytorium państwa członkowskiego sądu, przed który wniesiono pozew, a ten sąd nie jest w stanie ustalić aktualnego miejsca zamieszkania tego pozwanego ani też nie dysponuje poszlakami pozwalającymi stwierdzić, iż zamieszkuje on w rzeczywistości na terytorium innego państwa członkowskiego czy też opuścił terytorium UE – jurysdykcja do rozpoznania sporu w tej sprawie nie jest określana przez prawo państwa członkowskiego tego sądu, ale przez art. 18 ust. 2 Bruksela I bis. Zgodnie tym przepisem adekwatny do rozpoznania sporu w tej sprawie jest sąd okręgu, w którym znajduje się ostatnie znane miejsce zamieszkania tego pozwanego.
Ważny wyrok dla określania adekwatności polskich sądów dla rozstrzygnięcia sporu wynikającego z umowy konsumenckiej.
Trybunał wyjaśnił reguły określania sądu adekwatnego do rozpoznania sporu wynikającego z umowy kredytu zawartej z konsumentem, którego aktualnego miejsca zamieszkania sąd nie jest w stanie ustalić oraz brak jest przesłanek świadczących o tym, iż rzeczywiście opuścił on terytorium Unii. Z przedstawionego wyroku wynika, iż jurysdykcja do rozpoznania sporu w takiej sprawie wyznaczana jest zgodnie z art. 18 ust. 2 Bruksela I bis, a mianowicie adekwatny jest wówczas sąd okręgu, w którym znajduje się ostatnie znane miejsce zamieszkania tego pozwanego konsumenta. W tym zakresie nie mogą być stosowane reguły jurysdykcyjne uregulowane w polskim prawie.
Trybunał doprecyzował również, iż jako ogólny łącznik umożliwiający ustalenie międzynarodowej jurysdykcji sądu, zgodnie z art. 4 Bruksela I bis, stosowane jest pojęcie „miejsca zamieszkania” konsumenta, a nie jego „miejsce pobytu” czy też oba te kryteria łącznie. Trybunał trafnie uzasadnia to koniecznością uniknięcia mnożenia się możliwych jurysdykcji. Ponadto, to rozporządzenie opiera się na kryterium miejsca zamieszkania pozwanego, nie zaś – na kryterium jego obywatelstwa. Zatem reguła jurysdykcyjna opierająca się na ostatnim znanym miejscu zamieszkania pozwanego konsumenta na terytorium jednego z państw członkowskich ma zastosowanie niezależnie od obywatelstwa tego konsumenta.
