Комментарий: Закон Грузии об иностранных агентах

Zdjęcie: Chińska polityka energetyczna (26)

W skrócie:

• 3 czerwca Gruzja wprowadziła kontrowersyjną ustawę o zagranicznych agentach, pomimo masowych protestów, weta prezydent Salome Zurabiszwili oraz krytyki ze strony państw zachodnich.
• Ustawa definiuje zagranicznego agenta jako organizację, która otrzymuje ponad 20% środków z zagranicy, głównie z USA i UE. Nie wspomina natomiast o środkach z Rosji.
• Przyjęcie ustawy budzi obawy o osłabienie społeczeństwa obywatelskiego i demokracji w Gruzji, podobnie jak miało to miejsce w Rosji. Dlatego ustawa ta określana jest jako rosyjskie prawo.
• Międzynarodowe reakcje, szczególnie ze strony UE i USA, były jednoznacznie negatywne, co może wpłynąć na przyszłe relacje Gruzji z Zachodem i jej aspiracje dołączenia do UE.

Wstęp

Jeden krok do przodu i dwa kroki w tył – tak można opisać aspiracje Gruzji do dołączenia do Unii Europejskiej i kolektywnego Zachodu. Gruzińskie marzenie o dołączeniu do UE oraz odcięcia się od wpływów Rosyjskich nie gwałtownie się spełni. Partia Gruzińskie Marzenie, rządząca Gruzją od 2012, nieustannie wije się pomiędzy pro-Europejską polityką, a wyraźnie negatywnym nastawieniem do europejskich wartości. Ostatnim tego przykładem jest przegłosowanie kontrowersyjnej ustawy o zagranicznych agentach przy wielotysięcznych demonstracjach i krytyce państw zachodnich. Parlament ostatecznie przyjął projekt 14 maja z większością 84 do 30. Następnie, Prezydent Gruzji Salome Zurabiszwili zawetowała ustawę 18 maja. Jednak finalnie, 10 dni później 28 maja gruziński parlament odrzucił prezydenckie weto.

Ustawa o zagranicznych agentach:

Organizacje pozarządowe (NGO) mają istotną rolę w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego, szczególnie w krajach rozwijających się i gdzie doświadczenie z demokracją jest ograniczone. Gruzja jest tego doskonałym przykładem. W 2012 społeczeństwo obywatelskie i NGOs miały wyraźny wpływ na wiedzę wyborców i monitorowanie wyborów.[1] Z perspektywy rządzącej partii Gruzińskie Marzenie organizacje pozarządowe generalnie wspierają opozycję, a w szczególności Zjednoczony Ruch Narodowy założony przez Micheila Saakaszwilego w 2001 roku.[2] Ponadto Gruzińskie Marzenie uważa, iż poprzez te organizacje USA i UE interweniują w wewnętrzne sprawy Gruzji, osłabiając rządzącą partię i Gruziński Kościół Prawosławny. Co istotne NGO-sy w Gruzji w 90% otrzymują środki z zagranicy.[3] Powiązanie pomiędzy gruzińskimi organizacjami pozarządowymi, a instytucjami z innych państw jest widoczne, ale sam w sobie ten związek nie jest zły. Podejmowane przez nie działania wspierają m.in. gruzinów żyjących poniżej progu ubóstwa. [4]

Chronologia wydarzeń:

Partia Gruzińskie Marzenie pierwotnie próbowała wprowadzić w życie ustawę o zagranicznych agentach już marcu 2023. Wtedy jednak partia wycofała się tego pomysłu z uwagi na wybuch masowych protestów przeciwko niej już miesiąc po pierwszej propozycji ustawy.[5] W dniu 2 marca 2023 podczas wspólnej debaty z udziałem komisji rozpatrujących nową legislację, wybuchła bójka pomiędzy politykami opozycji a politykami partii rządzącej.[6]

Rok później W dniu 3 kwietnia 2024, partia Gruzińskie Marzenie ogłosiła, iż ponownie chce zająć się ustawą o zagranicznych agentach. Tym razem w treści ustawy użyto terminu “agent zagraniczny” zamiast “organizacja działająca na rzez interesów zagranicznej siły”.[7] Oficjalnie zarejestrowano projekt ustawy w gruzińskim parlamencie 8 kwietnia.[8] Protesty przeciwko ustawie rozpoczęły się 15 kwietnia przed budynkiem parlamentu. Tego samego dnia wybuchła kolejna bójka w parlamencie. Opozycyjny poseł Aleko Elisashvili, szef partii Citizens (Obywatele), zaatakował Mamuka Mdinaradze, lidera większości w parlamencie.[9]

16 kwietnia pierwszy projekt ustawy został przegłosowany większością 78 do 25.[10] Następnego dnia około 35 tysięcy protestujących wyszło na ulice w Tbilisi. Gruzini kontynuowali protesty przez następne kilkanaście dni.

Na reakcję UE nie trzeba było długo czekać i już, 25 kwietnia Parlament Europejski przegłosował rezolucję w sprawie ponawianych prób uchwalenia w Gruzji ustawy o agentach zagranicznych i wynikających stąd ograniczeń dla społeczeństwa obywatelskiego (2024/2703(RSP). [11].

28 kwietnia około 60 tysięcy ludzi uczestniczyło w demonstracyjnym marszu do gruzińskiego parlamentu.[12] Mimo tego deputowani przegłosowali projekt ustawy 14 maja z większością 84 do 30.[13]

14 maja ministrowie spraw zagranicznych Łotwy, Estonii, Islandii i Litwy dołączyli do protestujących. [14] Natomiast Prezydent Salome Zurabiszwili zawetowała ustawę 18 maja.

10 dni później 28 maja gruziński parlament odrzucił prezydenckie weto. Co prawda, Prezydent Salome Zurabiszwili może ponownie odmówić podpisania ustawy, ale to parlament ma i tak ostatnie słowo.[15] Ustawa została ostatecznie podpisana 3 czerwca przez przewodniczącego Parlementu Shalva Papuashvili.

Ustawa o zagranicznych agentach:

Gruzińska ustawa definiuje zagranicznego agenta jako niekomercyjny podmiot, który otrzymuję ponad 20% swoich środków od zagranicznej czy obcej siły. Niezależnie czy środki przesyłają firmy, fundacje, rządy czy zwykli ludzie. W praktyce oznacza to, iż każda organizacja pozyskującą środki od innego państwa zostanie uznana jako zagraniczny agent. Jednak co ważne, ustawa definiuje w ten sposób tylko środki ze Stanów Zjednoczonych i UE. O środkach z Rosji nie ma ani słowa. [16] Ustawa więc traktuję USA i UE jako kraje wrogie, mimo tego, iż Gruzińskie Marzenie twierdzi, iż dalej chce zacieśniać relację z UE.

Krytycy ustawy uważają, iż łamie ona prawa człowieka wymienione na przykład w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Międzynarodowym pakcie praw obywatelskich i politycznych. Gruzja sygnatariuszem obu tekstów.[17] Istnieją też uzasadnione obawy, iż ustawa praktycznie zakaże działania organizacji pozarządowych, jak miało to miejsce w Rosji. Co istotne tekst gruzińskiej ustawy przypomina tekst rosyjskiej ustawy, a w niektórych miejscach gruzińska ustawa jest choćby jeszcze bardziej surowa niż jej rosyjski odpowiednik. Z tego powodu legislacja ta jest często nazywana rosyjskim prawem.[18]

Przeciwnicy zauważają, iż wyeliminowanie organizacji pozarządowych wpłynie negatywnie na rozwój demokracji w Gruzji i wepchnie Gruzję z powrotem w stronę Rosyjskiej strefy wpływów. Natomiast według zwolenników ustawy, pomoże ona śledzić przepływ zagranicznych środków w Gruzji. Ten argument jest jednak problematyczny, jako iż ustawa w tej chwili tylko odnosi się do środków z USA i UE. Ponadto osoby popierające nową legislację twierdzą, iż pomoże ona chronić gruzińską tradycje i tożsamość narodową od wpływów zachodnich, a w szczególności od propagandy LGBTQ.[19] Przykłady z Rosji pokazują jednak, iż ustawy o zagranicznych agentach mają destrukcyjny wpływ na demokrację oraz wolność słowa i są bardziej przydatne w budowaniu autorytarnego systemu władzy.

Inspiracja z Rosji

Mimo, iż Stany Zjednoczone wprowadziły pierwsze prawo o zagranicznych agentach, to dopiero Rosja wykorzystała prawo to do zniwelowania roli społeczeństwa obywatelskiego i organizacji pozarządowych. Gruzińska ustawa jest właśnie bliższa tej rosyjskiej formie [20]. Z tego powodu by lepiej zrozumieć dlaczego ustawa jest tak groźna dla społeczeństwa obywatelskiego, warto zapoznać się z konsekwencjami rosyjskiego prawa.

Rosja wprowadziła prawo o zagranicznych agentach w 2012 w reakcji na wielotysięczne protesty na Placu Błotnym w Moskwie. Prawo w obecnej formie obejmuje organizacje pozarządowe, media i jednostki, które otrzymują środki zagranicy. Podmiot uznany jako winny musi umieścić informację o swoim statusie w każdej publikacji. W tym rozumieniu Aleksiej Nawalny był prawdopodobnie najbardziej znanym agentem zagranicznym.

Według Raportu stworzonego dla Parlamentu Europejskiego, rosyjskiego prawo jest stosowane w bardzo arbitralny sposób wobec organizacji opozycyjnych czy działających na rzez praw LGBTQ. Raport wspomina, iż połowa organizacji uznanych jako agenci zagraniczni, zamyka się bo dalsze działanie jest adekwatne niemożliwe.[21]

W obronie niektórych NGO interweniował Europejski Trybunał Praw Człowieka na przykład w sprawie Ecodefence and Others v. Russia – 9988/13, 14338/14, 45973/14 et al.[22] Trybunał również skrytykował podejście rosyjskich władz do kwalifikowania de facto każdej aktywności jako działania polityczne. W tym kontekście wprowadzenie podobnej ustawy w Gruzji jest bardzo szkodliwe dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i organizacji pozarządowych. Ustawa ta może być realnie użyta przez rząd do niwelowania wpływów opozycji jak stało się to w Rosji.

Reakcja w Gruzji

Już w 2023 przy pierwszej próbie uchwalenia ustawy Gruzini licznie wyszli na ulice Tbilisi. Wtedy rząd ugiął się pod presją protestujących i wycofał się z próby uchwalenia ustawy. Rok później rząd i partia Gruzińskie Marzenia nie zważała już na wielotysięczne manifestacje przeciwko ustawie. Co ciekawe, pomimo większej mobilizacji społeczeństwa przez cały czas nie widać liderów ruchu protestującego.[23]

Spora część gruzinów popiera ustawę o zagranicznych agentach jako mechanizm ochrony gruzińskich tradycyjnych wartości. Zwolennicy partii Gruzińskie Marzenie uważają, iż dzięki temu Gruzja pozostanie wolna od ‘propagandy LGBTQ’ i rewolucji obcych sił. Warto to przywołać opinie Bidzina Ivanishwillego, fundatora partii Gruzińskie Marzenie, iż organizacje pozarządowe odpowiadają za wpędzenie Gruzji i Ukrainy w wojnę z Rosją. Według Iwaniszwilego NGOsy działają również dla “the global party of war’. [24]

Mamy, więc, do czynienia z dwoma skrajnymi stronami: pro-europejską opozycją i rządzącą prorosyjską partią chroniącą Gruzję przed abstrakcyjnymi zagrożeniami. Niestety polaryzacja będzie się nasilać, szczególnie, iż Gruzińskie Marzenie dalej jest faworytem październikowych wyborów.

Reakcja międzynarodowa

Już w 2023, reakcja zagraniczna wobec projektu ustawy była stanowczo negatywna. ONZ w Gruzji, ambasadorzy USA i EU oraz komisarz praw człowieka przy Radzie Europy (the Council of Europe) wyraziły zaniepokojenie. [25] Rok później zachodnia reakcja była równie krytyczna.

25 kwietnia Parlament Europejski przegłosował rezolucję krytykującą ponawiają próbę uchwalenia w Gruzji ustawy o agentach zagranicznych i wynikających stąd ograniczeń dla społeczeństwa obywatelskiego (2024/2703(RSP)). Po odrzuceniu weta wysoki przedstawiciel UE ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Josep Borrell zapowiedział, iż Komisja Europejska rozpatrzy wszystkie sposoby odpowiedzi na uchwalenie ustawy. Natomiast Departament Stanu USA zapowiedział, iż USA rozważają “gruntowną rewizję” relacji.

Z drugiej strony Grigorij Karasin, przewodniczący komitetu ds. międzynarodowych Rady Federacji Rosyjskiej, w pełni poparł gruzińską ustawę i pochwalił gruziński rząd.[26] Dla Rosji gruzińska ustawa to znak, iż może odzyskać Gruzję jaką swoją strefę wpływów. Co ciekawe, Tibilis nie jest wyjątkiem w uchwalaniu tej ustawy. Podobne legislacje zostały zaproponowane też w Kirgistanie i na Węgrzech. [27]

Konsekwencje?

Wejście w życie ustawy o zagranicznych agentach zagraża prawom człowieka wyrażonych m.in. w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W szczególności dotyczy to prawa do wolności wypowiedzi i stowarzyszania się. Uchwalenie ustawy oddala też Gruzję od UE i świata Zachodu. Jest krok w stronę autoratyratyzmu na miarę Rosji. W wyniku tego gruzińskie szanse dołączenia do Unii Europejskiej maleją, po tym jak dopiero w grudniu 2023 Gruzja otrzymała status kandydata do UE. Jest to o tyle ważne, iż 80% populacji Gruzji popiera dołączenie do wspólnoty.[28] UE może również rozważyć sankcje i zawiesić prace nad zniesieniem wiz dla Gruzinów w odpowiedzi na anty-europejską ustawę.[29]

Ponadto według Ivan Nechepurenko z the New York Times, gruzińska ustawa może jeszcze bardziej zaognić już napiętą sytuację w Kaukazie Południowym z uwagi na konfliktujące się interesy Rosji, Turcji, Iranu i Zachodu [30]. Sytuacja ta jest to szansa dla Rosji, która może wykorzystać coraz bardziej anty-zachodnią retorykę w Gruzji do odnowienia swojej strefy wpływów w regionie, szczególnie gdy relacje z Armenią z uwagi na wojnę w Górskim Karabachu są w historycznie złej sytuacji.

Wewnątrz Gruzji, popularność partii Gruzińskie Marzenie ucierpiała. Według Carnegie Institute demonstracje z udziałem choćby 100 tysięcy ludzi w kraju z niezwykle podzieloną opozycją i polityczną apatią pokazują, iż ustawa ta jest zdecydowanie nielubiana przez społeczeństwo. [31] Niemniej jednak w dłuższej perspektywie, jeżeli Gruzińskie Marzenie zdoła uciszyć organizacje pozarządowe przed październikowym wyborami parlamentarnymi, to istotnie finalnie skorzysta z owej ustawy. Z drugiej strony nie możemy też wykluczyć sytuacji w której ustawa ta da motywację gruzińskiej opozycji i zwolennikom integracji europejskiej do zjednoczenia się. Naturalnym liderem zmobilizowanej opozycji może być Prezydent

Wnioski

Następne wybory parlamentarne odbędą się w Gruzji 26 października 2024 roku. Wtedy tak naprawdę przekonamy się czy wprowadzenie ustawy o zagranicznych agentach pomogło czy zaszkodziło partii Gruzińskie Marzenie. Do tego czasu należy obserwować działania gruzińskiej opozycji. Według Maia Nikoladze oraz Ana Lejava, Europa i Stany Zjednoczone powinny wspierać Gruzinów w ich europejskim marzeniu.[32]

Następny krok władz Gruzji i wynik październikowych wyborów zadecyduje, czy Tibilis wróci na drogę integracji europejskiej czy pójdzie w stronę autorytaryzmu. Sytuacja ta rodzi też szereg pytać: czy prawo o zagranicznych agentach to uniwersalny mechanizm do niwelowania społeczeństwa obywatelskiego i pierwszy kroku w stronę autorytaryzmu? oraz jak możemy się przed tym uchronić?

Bibliografia:

[1] Nikoladze, M., & Lejava, A. (2024, Maj 18). Why Georgia’s ruling party is pushing for the foreign agent law—and how the West should respond. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/why-georgias-ruling-party-is-pushing-for-the-foreign-agent-law-and-how-the-west-should-respond/ [dostęp 31.05.2024]

[2] Avdaliani, E. (2024, Maj 17). Georgia’s Foreign Agent Law Could Presage a Geopolitical Realignment. Carnegie Politika. https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/05/georgia-protests-geopolitics?lang=en [dostęp 31.05.2024]

[3] Nikoladze, M., & Lejava, A. (2024, Maj 18). Why Georgia’s ruling party is pushing for the foreign agent law—and how the West should respond. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/why-georgias-ruling-party-is-pushing-for-the-foreign-agent-law-and-how-the-west-should-respond/ [dostęp 31.05.2024]

[4] Jonas, T. (2024, Kwiecień 11). US FARA vs. Georgian Foreign Agents Law: Three Major Differences. Civil Georgia. https://civil.ge/archives/591175 [dostęp 31.05.2024]

[5] Lindstaedt, N. (2024, Kwiecień 22). Georgia is sliding towards autocracy after government moves to force through bill on “foreign agents.” The Conversation. https://theconversation.com/georgia-is-sliding-towards-autocracy-after-government-moves-to-force-through-bill-on-foreign-agents-228219 [dostęp 31.05.2024]

[6] Human Rights Watch. (2023, Marzec 7). Georgia: “Foreign Agents” Bill Tramples on Rights. Human Rights Watch. https://www.hrw.org/news/2023/03/07/georgia-foreign-agents-bill-tramples-rights [dostęp 31.05.2024]

[7] Light, F. (2024, Kwiecień 3). Georgia’s ruling party to reintroduce aborted bill on “foreign agents.” Reuters. https://www.reuters.com/world/europe/georgias-ruling-party-says-its-reintroducing-draft-law-foreign-agents-2024-04-03/ [dostęp 31.05.2024]

[8] Shoshiashvili, T. (2024, Kwiecień 8). Georgian foreign agent bill passes first stage in parliament. OC Media. https://oc-media.org/georgian-foreign-agent-bill-passes-first-stage-in-parliament/ [dostęp 31.05.2024]

[9] Georgian Public Broadcaster. (2024, Kwiecień 15). MP Elisashvili physically insulted majority leader Mdinaradze. 1TV. https://1tv.ge/lang/en/news/mp-elisashvili-physically-insulted-majority-leader-mdinaradze/ [dostęp 31.05.2024]

[10] AFP in Tibilisi. (2024, Kwiecień 16). MPs in Georgia agree draft of “repressive” foreign agents bill amid protests. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2024/apr/16/mps-in-georgia-agree-draft-of-repressive-foreign-agents-bill-amid-protests [dostęp 31.05.2024]

[11] Parlament Europejski. (2024, Kwiecień 25). Teksty przyjęte – Próby ponownego wprowadzenia w Gruzji ustawy o agentach zagranicznych i wynikające z niej ograniczenia dla społeczeństwa obywatelskiego – Czwartek, 25 kwietnia 2024 r. Www.europarl.europa.eu. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2024-0381_PL.html [dostęp 31.05.2024]

[12] Georgian Public Broadcaster. (2024b, Kwiecień 28). Protest underway against Transparency bill at First Republic Square. 1TV. https://1tv.ge/lang/en/news/protest-underway-against-transparency-bill-at-first-republic-square/ [dostęp 31.05.2024]

[13] Dobordjginidze, E. (2024, Maj 14). Parliament adopts bill On Transparency of Foreign Influence with third reading. 1TV. https://1tv.ge/lang/en/news/parliament-adopts-bill-on-transparency-of-foreign-influence-with-third-reading/ [dostęp 31.05.2024]

[14] Georgia Today. (2024, Maj 16). FMs of Latvia, Estonia, Iceland and Lithuania joined Maj 15 protesters against “Russian Law.” Georgia Today. https://georgiatoday.ge/fms-of-latvia-estonia-iceland-and-lithuania-join-protesters-against-russian-law/ [dostęp 31.05.2024]

[15] Górecki, W. (2024, Maj 29). Gruzja: odrzucenie weta wobec „ustawy o agentach”. OSW Ośrodek Studiów Wschodnich. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2024-05-29/gruzja-odrzucenie-weta-wobec-ustawy-o-agentach [dostęp 31.05.2024]

[16] Demytrie, R. (2024, Maj 28). Georgia parliament overturns veto on foreign agents law. BBC. https://www.bbc.com/news/articles/cxrre3qy2n4o [dostęp 31.05.2024]

[17] Jonas, T. (2024, Kwiecień 11). US FARA vs. Georgian Foreign Agents Law: Three Major Differences. Civil Georgia. https://civil.ge/archives/591175 [dostęp 31.05.2024]

[18] Human Rights Watch. (2023, Marzec 7). Georgia: “Foreign Agents” Bill Tramples on Rights. Human Rights Watch. https://www.hrw.org/news/2023/03/07/georgia-foreign-agents-bill-tramples-rights [dostęp 31.05.2024]

[19] The Associated Press. (2024, Maj 14). What is the newly passed “Russia law” that has divided people in Georgia for months? AP News. https://apnews.com/article/georgia-law-protests-explainer-0408d5f527d5558da270208963efc1b5 [dostęp 31.05.2024]

[20] Avdaliani, E. (2024, Maj 17). Georgia’s Foreign Agent Law Could Presage a Geopolitical Realignment. Carnegie Politika. https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/05/georgia-protests-geopolitics?lang=en [dostęp 31.05.2024]

[21] Avdaliani, E. (2024, Maj 17). Georgia’s Foreign Agent Law Could Presage a Geopolitical Realignment. Carnegie Politika. https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/05/georgia-protests-geopolitics?lang=en [dostęp 31.05.2024]

[22] Russell, M. (2022, Marzec 8). “Foreign agents” and “undesirables”: Russian civil society in danger of extinction? | Think Tank | European Parliament. Www.europarl.europa.eu. https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2022)729297 [dostęp 31.05.2024]

[23] Ecodefence and Others v. Russia – 9988/13, 14338/14, 45973/14 et al. https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22itemid%22:[%22002-13687%22] [dostęp 31.05.2024]

[24] Górecki, W. (2024, Maj 29). Gruzja: odrzucenie weta wobec „ustawy o agentach”. OSW Ośrodek Studiów Wschodnich. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2024-05-29/gruzja-odrzucenie-weta-wobec-ustawy-o-agentach [dostęp 31.05.2024]

[25] Nikoladze, M., & Lejava, A. (2024, Maj 18). Why Georgia’s ruling party is pushing for the foreign agent law—and how the West should respond. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/why-georgias-ruling-party-is-pushing-for-the-foreign-agent-law-and-how-the-west-should-respond/ [dostęp 31.05.2024]

[26] Human Rights Watch. (2023, Marzec 7). Georgia: “Foreign Agents” Bill Tramples on Rights. Human Rights Watch. https://www.hrw.org/news/2023/03/07/georgia-foreign-agents-bill-tramples-rights [dostęp 31.05.2024]

[27] Górecki, W. (2024, Maj 29). Gruzja: odrzucenie weta wobec „ustawy o agentach”. OSW Ośrodek Studiów Wschodnich. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2024-05-29/gruzja-odrzucenie-weta-wobec-ustawy-o-agentach [dostęp 31.05.2024]

[28] Nikoladze, M., & Lejava, A. (2024, Maj 18). Why Georgia’s ruling party is pushing for the foreign agent law—and how the West should respond. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/why-georgias-ruling-party-is-pushing-for-the-foreign-agent-law-and-how-the-west-should-respond/ [dostęp 31.05.2024]

[29] Lindstaedt, N. (2024, Kwiecień 22). Georgia is sliding towards autocracy after government moves to force through bill on “foreign agents.” The Conversation. https://theconversation.com/georgia-is-sliding-towards-autocracy-after-government-moves-to-force-through-bill-on-foreign-agents-228219

[30] Nechepurenko, I. (2024, Maj 28). Georgia’s Ruling Party Secures a Contentious Law on Foreign Influence. The New York Times. https://www.nytimes.com/2024/05/28/world/europe/georgia-foreign-agents-law-passes.html [dostęp 31.05.2024]

[31] Avdaliani, E. (2024, Maj 17). Georgia’s Foreign Agent Law Could Presage a Geopolitical Realignment. Carnegie Politika. https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/05/georgia-protests-geopolitics?lang=en [dostęp 31.05.2024]

[32] Nikoladze, M., & Lejava, A. (2024, Maj 18). Why Georgia’s ruling party is pushing for the foreign agent law—and how the West should respond. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/why-georgias-ruling-party-is-pushing-for-the-foreign-agent-law-and-how-the-west-should-respond/ [dostęp 31.05.2024]

Photo: Canva