Rocznica zwycięskiej dla strony polskiej bitwy pod Prostkami, w której pokonano siły brandenbursko-szwedzkie. Wrogim wojskiem dowodził Bogusław Radziwiłł.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się życiorysowi jednego ze znanych zdrajców doby Potopu – Bogusława Radziwiłła.
Bogusław był synem kasztelana wileńskiego Janusza oraz Elżbiety Hohenzollern, córki elektora brandenburskiego Jana Jerzego. Wychowano go w wierze kalwińskiej oraz silnej tradycji antykatolickiej. Jego osobistymi nauczycielami byli niemal wyłącznie pastorowie ewangeliccy. W młodości często podróżował po zachodniej Europie. Poznawał tamtejszą technikę wojenną oraz zapisał się na kilka uniwersytetów, z których żadnego nie ukończył.
Cechował się słomianym zapałem, ale też niebywałą ambicją i dumą. Okresowo brał udział w wojnie trzydziestoletniej, oczywiście po stronie obozu protestanckiego. Posiadał znaczne dobra ziemskie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pokazał się jako zwolennik jak najdalej posuniętej autonomii Wilna wobec Warszawy, gdyż tylko w takich warunkach mógł wzmacniać swoją pozycję oligarchy. Na sejmach i sejmikach zwalczał innych magnatów litewskich, zwłaszcza Sapiehów.
Z uwagi na koneksje rodzinne matki przez całe życie pozostawał w bliskich relacjach z dworem berlińskim. Z drugiej strony chętnie współpracował ze swoimi krewnymi Januszem Radziwiłłem oraz jego ojcem Krzysztofem, z którymi łączyły go poglądy religijne i polityczne. Dzięki ich pomocy uzyskał w 1638 roku urząd chorążego litewskiego. Podobnie jak oni, był protektorem litewskich protestantów oraz przedstawicielem stronnictwa dążącego do osadzenia na polskim tronie innowiercy.
W sierpniu 1644 roku zorganizował zjazd polsko – litewskich przywódców dysydenckich. Przybył tam również Jan Amos Komensky, z którym Bogusław nawiązał współpracę. Proponował mu choćby osiedlenie na Litwie i pomoc finansowo – materialną w rozwijaniu pansofii, która najwidoczniej bardzo leżała mu na sercu. W 1648 roku wraz z Januszem Radziwiłłem popierał kandydaturę Jerzego I Rakoczego, a następnie Jana Kazimierza. Walczył przeciwko kozakom w bitwie pod Beresteczkiem.
W marcu 1652 roku klient Radziwiłłów Władysław Siciński zgłosił liberum veto wobec wniosku o przedłużenie obrad sejmu. Poskutkowało to nieuchwaleniem podatków i niewypłaceniem żołdu dla polskich żołnierzy. W konsekwencji w wojsku wybuchł bunt, będący jedną z przyczyn klęski pod Batohem. Po inwazji szwedzkiej przyjął postawę wyczekującą. Z jednej strony wciąż podawał się za wiernego poddanego Jana Kazimierza. Z drugiej jednak popierał plany Janusza Radziwiłła i wszedł w tajne konszachty z najeźdźcą.
Ponadto energicznie korespondował z elektorem brandenburskim. Król Polski dowiedział się o jego dwulicowości wobec czego zrzucił maskę i oficjalnie przeszedł na stronę szwedzką. Nie pospieszył na pomoc oblężonemu w Tykocinie Januszowi, gdyż wraz ze swoją prywatną armią próbował opanował Podlasie i Ziemię Nowogrodzką. Liczył na utworzenie tam własnego księstwa sprzymierzonego ze Szwedami. Jego wysiłki spełzły na niczym z uwagi na opór tych samych konfederatów, którzy znieśli wojska starego hetmana.
W grudniu 1655 roku pojechał do obozu Karola Gustawa i przeszedł pod jego komendę. Wzmocniony przez szwedzkie posiłki rozbił kilka oddziałów konfederackich. Następnie walczył na Mazowszu i Podlasiu pustosząc wsie i dwory szlacheckie, które opowiedziały się za prawowitym monarchą. Jako szwedzki feldmarszałek wziął udział w bitwie pod Warszawą. Po porażce Polaków został parlamentariuszem Karola Gustawa, z ramienia którego domagał się od Jana Kazimierza ustępstw terytorialnych.
Jesienią znów walczył na Podlasiu, a potem połączył swoje siły z Brandenburczykami. Dowodził szwedzkim skrzydłem w czasie bitwy pod Prostkami w dniu 8 października 1656 roku. Wobec pojawienia się od zachodu przeważających sił litewskich, dowodzący brandenburczykami Georg Friedrich von Waldeck, postanowił porzucić swe pozycje i wycofać się na drugi brzeg rzeki Ełk w celu połączenia się z maszerującymi z północy posiłkami. To samo zalecił Radziwiłłowi.
Polski dowódca – hetman polcy litewski Wincenty Gosiewski zauważył ten manewr. Postanowił nie pozwolić przeciwnikowi na wycofanie się. Zaatakował go w czasie opuszczania dotychczasowych pozycji. Wśród uformowanych w kolumnę marszową brandenburczykó wybuchła panika. Polacy i Litwini opanowali opuszczony obóz brandenburski. Zdobyli też jeden z mostów i przeszli na drugą stronę rzeki, zagrażając Radziwiłłowi. Jednocześnie w dole Ełku Tatarzy sforsowali brody i uderzyli na Szwedów. Ci niedługo zostali cześciowo otoczeni i zmuszeni do kapitulacji.
Bogusław Radziwiłł dostał się do niewoli, jednak już dwa tygodnie później został odbity przez siły elektorskie w bitwie pod Filipowem. niedługo został jednym z sygnatariuszy traktatu rozbiorowego z Radnot z 6 grudnia 1656 roku. Na jego mocy miał zyskać na własność województwo nowogródzkie. Z tych ambitnych planów nic nie wyszło.
Widząc zbliżającą się klęskę szwedzką, Radziwilł porzucił ich i zadeklarował chęć wsparcia Jana Kazimierza, jednak w Polsce przez cały czas był zdrajcą z prawomocnym wyrokiem banicji. W związku z tym przeszedł na służbę elektrora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, został jego generałem oraz namiestnikiem Prus Książęcych. Na tym ostatnim stanowisku zwalczał opozycję domagającą się powrotu Prus do zależności lennej od Polski. Był jednym z pomysłodawców katastrofalnych dla Polski traktatów welawsko – bydgoskich.
Dzięki wsparciu elektora uzyskał przebaczenie polskiego Sejmu Walnego. Odzyskał też litewski majątek, który uprzednio skonfiskowano. Podczas obrad sejmowych po staremu kupował głosy oraz walczył o prawa innowierców. Organizował zajazdy na ziemie swoich przeciwników politycznych oraz procesował się z Sapiehami i Pacami. Po zamordowaniu Wincentego Gosiewskiego pokusił się o kandydowanie do urzędu hetmana polnego, jednak tego było już za wiele. Poniósł porażkę.
W połowie lat 60. XVII wieku popierał dążenia królowej Ludwiki Marii Gonzagi do elekcji vivente rege kandydata francuskiego. W 1665 roku pojął za żonę córkę Janusza Radziwiłła, Marię. Ślub ten miał na celu zabezpieczenie rodowego majątku, jednak jego owocem była tylko jedna córka Ludwika. Po abdykacji Jana Kazimierza został na krótko wystawiony jako kandydat na… króla Rzeczpospolitej.
Motywy działania Bogusława Radziwiłła były podobne do innych zdrajców okresu „Potopu”. Kierowała nim rządza osobistego zysku oraz dążenie do podniesienia sprawy protestanckiej na wyższy poziom. Przyczyn jego niewierności można też szukać w ustroju Rzeczpospolitej, który co do zasady cechował się nikłą odpowiedzialnością za słowa i czyny osób bogatych i wpływowych. W ramach demokracji szlacheckiej Radziwiłł mógł zdradzić, przejść na służbę wroga, palić i wycinać Polaków po czym uzyskać łaskę i możliwość dalszego prowadzenia kreciej roboty w sejmie.
Tylko systemowo amoralny system demokratyczny pozwalał na płynne przejście z pozycji banity do kandydata na urząd hetmański, a choćby królewski.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
