Inicjatywa Trójmorza (3SI), zainicjowana w 2015 roku przez Polskę i Chorwację, jest strategicznie istotną platformą współpracy regionalnej, obejmująca trzynaście państw członkowskich Unii Europejskiej położonych w Europie Środkowej. Format ten, rozciągający się od basenu Morza Bałtyckiego po Morze Czarne, stanowi ambitną odpowiedź na długotrwałe dysproporcje rozwojowe kontynentu europejskiego[1]. Głównym celem inicjatywy jest systematyczne zmniejszanie luki gospodarczej pomiędzy Europą Wschodnią a Zachodnią poprzez intensyfikację handlu regionalnego, wspieranie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i dywersyfikację źródeł zaopatrzenia w energię, z naciskiem na uniezależnienie się od dominujących wpływów Federacji Rosyjskiej. Polska, jako współinicjator i aktywny promotor projektu, aspiruje do roli lidera regionalnego, co strategicznie wzmacnia jej pozycję w strukturach Unii Europejskiej i na arenie międzynarodowej.
Z perspektywy historycznej, Europa Środkowa charakteryzowała się deficytami infrastrukturalnymi i strukturalnymi nierównościami ekonomicznymi w porównaniu do zachodniej części kontynentu. Pomimo integracji politycznej w ramach UE i NATO, przestarzała infrastruktura, często budowana w czasach istnienia Związku Radzieckiego, oraz podatne na manipulacje systemy energetyczne przez cały czas stanowiły poważne wyzwanie. Inicjatywa Trójmorza, w ujęciu analitycznym, reprezentuje proaktywną strategię transformacji tych słabości w atuty. Poprzez planową rozbudowę nowoczesnych, transgranicznych sieci w sektorach energetyki, transportu i technologii cyfrowych, 3SI dąży do stworzenia rynku wewnętrznego, generującego impulsy wzrostu dla gospodarek regionalnych, w szczególności w sektorach rolno-spożywczym, produkcyjnym i turystycznym. Strategiczne położenie Polski w centrum regionu Trójmorza generuje potencjał do transformacji kraju w najważniejszy hub tranzytowy, czerpiący korzyści z intensyfikacji przepływów handlowych i rozwoju zaawansowanych usług logistycznych.
Jednak Inicjatywa Trójmorza wykracza poza ramy projektów o charakterze stricte infrastrukturalnym, stanowiąc również istotny instrument polityki zagranicznej o wymiarze strategicznym. Dywersyfikacja źródeł energii i uniezależnienie od surowców rosyjskich, budowa odporności regionalnej na wstrząsy cenowe, promowanie transformacji energetycznej w kierunku zielonej energii, a także wzmacnianie handlu wewnątrzregionalnego – wszystkie te elementy składają się na kompleksową strategię wzmocnienia pozycji Europy Środkowej w globalnej rywalizacji o wpływy. Analitycznie rzecz ujmując, konsolidacja regionu Trójmorza i wzmocnienie jego zbiorowego głosu w UE i NATO jest fundamentem budowy nowej jakości w polityce europejskiej. Skoordynowane działania w ramach 3SI mają na celu zwiększenie skuteczności lobbingu w Brukseli oraz przyciągnięcie strategicznych inwestycji z nowych kierunków, alternatywnych wobec tradycyjnych źródeł finansowania. Polska, świadoma wyzwań geopolitycznych w regionie, traktuje 3SI jako najważniejszy instrument wzmacniania bezpieczeństwa własnego i regionalnego, co jest spójne z jej strategicznymi interesami narodowymi. „Dziś obszar Inicjatywy Trójmorza jest jednym z najszybciej rozwijających się regionów na świecie, z prognozowanym wzrostem PKB o 35% do 2030 roku. Dzięki tej współpracy powstają strategiczne szlaki transportowe, takie jak Via Baltica, Rail Baltica czy Via Carpatia – korytarze łączące Europę Środkową z resztą kontynentu i tworzące bramę dla inwestycji z Bliskiego Wschodu i Afryki” – co podkreślał Prezydent Andrzej Duda podczas lutowego wystąpienia w Dubaju[2]. Polska, dzięki centralnemu położeniu, czerpie korzyści z intensyfikacji handlu i rozwoju zaawansowanej logistyki.
Kluczowe priorytety Inicjatywy Trójmorza:
- Bezpieczeństwo Energetyczne: Flagowe projekty, takie jak polski Baltic Pipe, chorwacki terminal LNG Krk, czy Polsko-litewski gazociąg GIPL stanowią materialne dowody determinacji państw regionu do dywersyfikacji dostaw energii i tworzenia regionalnych hubów energetycznych. Projekty te oferują realną alternatywę dla szlaków tranzytowych o podwyższonym ryzyku i wspierają stabilizację rynków energii. Przystąpienie Grecji, z inicjatywą Vertical Gas Corridor, dodatkowo umacnia bezpieczeństwo energetyczne regionu. Natomiast ukończony w 2022 roku Baltic Pipe, projekt najważniejszy dla Polski, redukuje zależność od importu gazu z Federacji Rosyjskiej.
- Transport: Projekty infrastrukturalne, takie jak autostrada Via Carpatia, łącząca Litwę z Grecją, oraz Rail Baltica, linia kolei wysokich prędkości łącząca kraje bałtyckie z Polską i dalej na południe Europy, stanowią przełom w modernizacji infrastruktury regionu. Projekty te zastępują postsowieckie systemy komunikacyjne i tworzą nowe arterie handlowe. Inicjatywy te generują wymierne korzyści dla sektorów rolnictwa i przemysłu, usprawniając łańcuchy dostaw, obniżając koszty logistyczne i stymulując rozwój turystyki poprzez poprawę dostępności komunikacyjnej regionu. Via Carpatia i Rail Baltica to projekty o znaczeniu nie tylko regionalnym, ale również krajowym dla Polski, wzmacniając spójność terytorialną i integrację z europejską siecią transportową, ułatwiając przepływ towarów i osób.
- Innowacje Cyfrowe: 3SI akcentuje rozwój cyfrowy poprzez ekspansję sieci 5G, wzmocnienie cyberbezpieczeństwa i utworzenie jednolitego rynku cyfrowego. Wykorzystując potencjał cyfrowych liderów regionu, jak Estonia, inicjatywa dąży do podniesienia poziomu cyfryzacji w całej Europie Środkowej. Modernizacja cyfrowa jest kluczowa dla wzrostu konkurencyjności gospodarczej i podniesienia atrakcyjności regionu dla przyszłych inwestycji. Udział Polski w filarze cyfrowym 3SI jest fundamentalny dla modernizacji infrastruktury cyfrowej kraju i redukcji dystansu cyfrowego w stosunku do Europy Zachodniej, wzmacniając pozycję gospodarki Polski w erze cyfrowej. Obecna dyskusja na temat roli Polski w kontekście rozwoju krajowej sztucznej inteligencji i cyfryzacji administracji państwowej pokazują, iż temat jest nośny politycznie, co nie przekłada się jednak na zwiększone fundusze na wsparcie poszczególnych projektów.
Dla Polski, jako współzałożyciela formatu, 3SI posiada szczególne znaczenie. Polska korzysta z rozbudowanej infrastruktury transportowej i energetycznej, wspomagając własną modernizację gospodarczą i konsolidując rolę kluczowego węzła tranzytowego. W wymiarze strategicznym, 3SI jest zgodna z celami Polski w zakresie bezpieczeństwa regionalnego i dywersyfikacji źródeł energii. Analogicznie, dla innych państw Europy Środkowej, 3SI oferuje instrumentarium do przezwyciężania historycznych nierówności rozwojowych, modernizacji infrastruktury i wzmocnienia suwerenności w ramach zintegrowanego i odpornego regionu. Dodatkowo, ulepszona infrastruktura i rozwój sieci cyfrowych współpracują z celami NATO w zakresie wzmocnienia wschodniej flanki i zwiększenia zdolności reagowania na wyzwania bezpieczeństwa.
Warto podkreślić, iż w ciągu 10 lat istnienia Inicjatywie Trójmorza udało się zrealizować szereg zakładanych celów, czego dowodem jest organizowany co roku w różnych państwach szczyt, przyciągający coraz większe zainteresowanie lokalnego biznesu. W ubiegłym roku na Forum Biznesu na Litwie uczestniczyło ponad 900 przedsiębiorców, podczas gdy dwa lata temu w Rumunii liczba ta sięgnęła 1200. Inicjatywa zyskuje również poparcie partnerów z całego świata, o czym świadczy przyłączenie się Japonii jako partnera strategicznego w zeszłym roku. Ważnym elementem działań 3SI jest rozwijanie i realizacja Listy Projektów Priorytetowych, które mają na celu wzmocnienie infrastruktury w regionie Europy Środkowej[3]. Do dotychczasowych sukcesów Inicjatywy Trójmorza można zaliczyć pozyskanie strategicznych partnerów, takich jak USA, Niemcy, Komisja Europejska i Japonia, utworzenie wspólnego indeksu giełdowego CEEplus, zrzeszającego ponad 100 największych spółek z Chorwacji, Czech, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier, a także powołanie Funduszu Inwestycyjnego i Funduszu Innowacji Inicjatywy Trójmorza. w tej chwili realizowane są prace nad stworzeniem następcy Funduszu Inwestycyjnego[4].
Zabezpieczenie adekwatnego finansowania wielomiliardowych projektów oraz pokonywanie rozbieżności politycznych między państwami członkowskimi pozostają kluczowymi problemami. Wojna w Ukrainie nadała Inicjatywie nowej dynamiki, czyniąc integrację infrastruktury ukraińskiej z UE priorytetem. Wymaga to jednak dodatkowych środków finansowych i odpowiedniej koordynacji pomiędzy krajami. Co ważne, Stany Zjednoczone konsekwentnie wspierają 3SI, postrzegając ją jako instrument przeciwdziałania wpływom rosyjskim, zaangażowaniu chińskiego kapitału w regionie, a także wzmacniania więzi transatlantyckich, deklarując przy tym znaczące wsparcie finansowe. Unia Europejska dostrzega potencjał komplementarności 3SI z własnymi celami, jednak nie brakuje obaw dotyczących potencjalnej konkurencji między poszczególnymi projektami.
Podsumowując, Inicjatywa Trójmorza wykracza poza definicję projektu regionalnego, stanowiąc wizję nowej, silniejszej, bardziej niezależnej i zintegrowanej Europy. Poprzez eliminację krytycznych luk infrastrukturalnych, wspieranie regionalnej solidarności i generowanie wymiernych korzyści gospodarczych, energetycznych i geopolitycznych, 3SI aktywnie przyczynia się do redukcji historycznego podziału kontynentu i budowy bezpieczniejszej oraz bardziej wpływowej Europy w złożonym środowisku międzynarodowym. Polska, jako siła napędowa inicjatywy, jest kluczowym beneficjentem i architektem tego procesu przeobrażeń europejskiego krajobrazu.
Więcej informacji o Inicjatywie Trójmorza można znaleźć na stronie Centrum Badawczego 3SI przy Instytucie Studiów Politycznych PAN: https://trojmorze.isppan.waw.pl/
[1] Członkowie Centrum Badawczego Inicjatywy Trójomrza przy ISP PAN, Podstawowe Informacje, https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/podstawowe-informacje/ (dostęp 07.03.25 r.).
[2] Prezydent.pl, W kwietniu Szczyt Inicjatywy Trójmorza w Warszawie, https://www.prezydent.pl/aktualnosci/biuro-polityki-miedzynarodowej/aktualnosci/w-kwietniu-w-warszawie-jubileuszowy-szczyt-inicjatywy-trojmorza,97278, (dostęp 07.03.25r.).
[3] Członkowie Centrum Badawczego Inicjatywy Trójomrza przy ISP PAN, Wybrane Projekty Priorytetowe, https://trojmorze.isppan.waw.pl/news/wybrane-projekty-priorytetowe/ (dostęp 07.03.25r.).
[4] Prezydent.pl, op. cit.
