Autorzy: Krzysztof Karwowski, Paweł Gawryluk, Marcel Wiśniewski
Analiza w skrócie:
- We wciąż gorącej rywalizacji na Półwyspie Koreańskim można doszukiwać się zaangażowania obydwu państw w nowym teatrze działań – kosmosie.
- Zarówno Korea Północna, która od 2006 jest państwem nuklearnym, jak i Korea Południowa, technologiczny gigant i 13. gospodarka świata, poszukują swojego miejsca w nowym wyścigu kosmicznym.
- Korea Północna rozwija swój program kosmiczny głównie w celach propagandowych, wojskowych i geopolitycznych, wykorzystując technologię rakietową do wzmocnienia zdolności balistycznych, często przy wsparciu Rosji.
- Korea Południowa koncentruje się na rozwoju technologii w celach cywilnych i komercyjnych, budując swoje kompetencje w oparciu o współpracę międzynarodową, zwłaszcza w ramach Porozumienia Artemis, oraz inwestując w innowacje podwójnego przeznaczenia.
Co państwa koreańskie robią w kosmosie?
Programy kosmiczne obu Korei – Południowej (Republiki Korei) oraz Północnej (Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej) – są rozwijane z odmiennych powodów, ale łączy je wspólne tło: prestiż, strategiczne znaczenie oraz dążenie do niezależności technologicznej dwóch państw, które przez cały okres swojego istnienia były niewielkie i uwikłane w grze lokalnych i globalnych mocarstw, a w tej chwili wybijają się na podmiotowość w regionie Azji i Pacyfiku.
Program rakietowy Korei Północnej [1]
Zainteresowanie rozwojem programu nuklearnego pojawiło się w wielu państwach po ataku na Hiroszimę i Nagasaki, a Azja Południowowschodnia wydawała się naturalnym teatrem przyszłego użycia broni jądrowej w wypadku konfliktu USA i ZSRR wspieranych przez Chiny.
Za początek północnokoreańskiego programu nuklearnego należy uznać rok 1952, kiedy to KRLD otrzymała w darze od Związku Radzieckiego pierwszy reaktor atomowy. Korea Północna zrozumiała także, krótko po zakończeniu wojny koreańskiej (1950-1953) i rozmieszczeniu amerykańskich sił na terytorium Korei Południowej i Japonii, iż gwarancją bezpieczeństwa jest broń nuklearna [2].
Pierwszy test jądrowy przeprowadzono za rządów Kim Dzong Ila w 2006 roku. Od tego czasu Korea Północna zrealizowała sześć prób nuklearnych, z ostatnią w 2017 roku, gdy prawdopodobnie przetestowano eksplozję ładunku wodorowego.
Zainspirowana południowokoreańskimi startami satelitów w latach 90., Korea Północna podjęła także swoją pierwszą próbę lotu kosmicznego w 1998 roku, kiedy wystrzelono satelitę Kwangmyŏngsŏng (광명성 czyli Jasna Gwiazda) – zakończyła się ona jednak niepowodzeniem. Kolejne starty, w tym Kwangmyŏngsŏng-2 w 2009 roku i Kwangmyŏngsŏng-3 w 2012 roku, również nie powiodły się. Dopiero zmodyfikowana wersja Kwangmyŏngsŏng-3 Unit 2 w grudniu 2012 roku z powodzeniem weszła na orbitę polarną, co było przełomem w programie. W 2016 roku wystrzelono rzekomo nieczynnego satelitę na pokładzie rakiety Kwangmyŏngsŏng-4, wywołując międzynarodową krytykę, gdyż podejrzewano, iż start maskował test rakiet balistycznych.
Mimo ograniczonych sukcesów program podkreśla ambicje Korei Północnej w eksploracji kosmosu. Dotychczas Pyongyang zrealizował pięć misji kosmicznych – trzy z poligonu rakietowego Masudan na północnym wschodzie kraju oraz dwie z poligonu Sohae nad Morzem Żółtym przy granicy z Chinami.
● 1998 – Kwangmyŏngsŏng-1: start rakiety mającej rzekomo przenosić satelitę, osiągnięcie orbity i powrót w atmosferę, gdzie rakieta spłonęła. Nie wykryto żadnego obiektu umieszczonego przez nią w kosmosie.
● 2009 – Kwangmyŏngsŏng-2: start rakiety z satelitą, który również nie osiągnął orbity i spadł do Pacyfiku.
● Kwiecień 2012 – Kwangmyŏngsŏng-3: nieudana próba osiągnięcia przez satelitę orbity polarnej.
● Grudzień 2012 – Kwangmyŏngsŏng-4: próba osiągnięcia przez satelitę orbity polarnej (prawdopodobnie również nieudana).
● 2016 – Kwangmyŏngsŏng-5: lot rakiety prawdopodobnie majskujący test rakiety balistycznej, a nie wyniesienie satelity.
Do przełomu doszło w roku 2024, kiedy to odbyły się dwie misje nowego programu Malligyong (만리경 czyli “Teleskop”). Dwa nowe satelity i rakiety wykorzystane do ich wystrzelenia powstały po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę i prawdopodobnie ze znacznym wsparciem technicznym Rosji, która postawiła na duże zbliżenie z reżimem KRLD [2] [3]. O ile majowy lot również zakończył się wpadką – satelita dotarł na orbitę, ale nie udało się go uruchomić – o tyle próba z listopada 2024 została ogłoszona pełnym sukcesem. Malligyong-2 wszedł na orbitę i rozpoczął misję jako satelita zwiadowczy i testowy [4] [5].
Wszystkie misje kosmiczne Korei Północnej z uwagi na ich nieoczywisty, cywilno-wojskowy charakter, oraz nieprzewidywalność władz państwowych, są ostro krytykowane przez Stany Zjednoczone, Japonię i Koreę Południową. Za prowadzenie programu odpowiada mieszcząca się w Pyongyangu Państwowa Agencja Technologii Aerokosmicznych (국가항공우주기술총국) – NATA.
Program rozbudowy bazy technologicznej Korei Południowej [6]
Korea Południowa z kolei stała się potęgą przemysłową dzięki strategicznemu planowaniu gospodarczemu, wsparciu rządu i skoncentrowaniu się na edukacji oraz technologii. W latach 60. XX wieku, pod rządami dyktatora generała Park Chung-hee, kraj przyjął model rozwoju oparty na eksporcie, inwestując w najważniejsze sektory: przemysł stalowy, stoczniowy, elektroniczny i motoryzację. Rząd inwestował w rozwój infrastruktury i edukacji, co stworzyło wykwalifikowaną siłę roboczą. Najważniejszym czynnikiem okazało się jednak postawienie w gospodarce wewnętrznej na tzw. czebole (재벌 – dosł. związki finansowe) – potężne konglomeraty rodzinne oparte na wzajemnych powiązaniach rodzinnych i bliskich relacjach z państwem takie jak Samsung, Hyundai i LG. Stały się one kołem zamachowym koreańskiej gospodarki i globalnymi liderami.
Rozwój programu kosmicznego Korei Południowej wynikał na tym tle z chęci wzmocnienia suwerenności technologicznej i podniesienia pozycji kraju na arenie międzynarodowej. Sukcesy przemysłowe pozwoliły zbudować zaplecze technologiczne i finansowe potrzebne do inwestycji w kosmos. Korea rozpoczęła program kosmiczny w 1989 roku [7].
Zdj 1. Kwatera główna Koreańskiego Instytutu Badań Kosmicznych, Daejeon (fot. K. Karwowski)
Władze [8] [9]
Od 1989 do 2024 za całość programu kosmicznego odpowiadał KARI (Koreański Instytut Badań Aerokosmicznych, 한국항공우주연구원) z siedzibą w Daejeonie, w centralnej części Korei Południowej. KARI wyewoluował ze znajdującego się w tymże mieście uniwersytetu technicznego KAIST założonego przez gen. Parka w celu przyspieszenia rozwoju technicznego koreańskich czeboli i zapewnienia im zaplecza badawczego oraz treningu personelu.
Naukowo-badawcza orientacja KARI traktowana była jako zbyt pokojowa w obliczu narastających napięć na Półwyspie Koreańskim i rosnącego znaczenia kosmosu dla celów wojskowych – program południowokoreański w przeciwieństwie do sąsiadów z Północy ma wybitnie pokojowy charakter. W trakcie rządów konserwatywnego gabinet od 2022 roku prezydent Yoon Suk Yeol zdecydował o powołaniu instytucji nadrzędnej sprawującej kontrolę polityczną, koordynującej finanse kosmiczne, oraz zorientowanej szerzej również na sprawy bezpieczeństwa kosmicznego i narodowego. Tak w 2024 powołano Koreańską Administrację Aerokosmiczną – KASA (우주항공청) – na wzór amerykańskiej NASA. W przeciwieństwie do wcześniejszych uwarunkowań, podlega ona bezpośrednio urzędowi prezydenckiemu.
W ramach polityki rozwijania obszarów poza stolicą i miastami metropolitalnymi, siedzibą KASA jest miasto Sacheon (prowincja Gyeongsang Południowy) ok. 500 km na południe od Seulu [8].
Rys. 1. Umocowanie badań kosmicznych w Polityce Korei (oprac. INE, [10]).
Jakie firmy produkują [9]
Z uwagi na potencjał produkcyjny i badawczy oraz stosowanie technologii cywilno-wojskowego podwójnego zastosowania (dual-use) zdecydowana większość działań na rzecz programu kosmicznego przypada czebolom lub ich spółkom zależnym. Najważniejszym partnerem agencji kosmicznych jest Hanghwa – producent sprzętu wojskowego, który lwią część swoich biznesów związanych z kosmosem przejął w wyniku prywatyzacji masy upadłościowej po innym z czeboli – Daewoo.
Pomimo koncentracji przemysłu w portfolio wielkich graczy, Korea Południowa, podobnie jak USA i Japonia, poddaje się globalnym trendom, a rynek start-upów kosmicznych dynamicznie rośnie. Poniższe zestawienie przedstawia najważniejszych graczy na rynku aerospace & defense.
Tabela 1. Najważniejsze firmy kosmiczne Korei Południowej (oprac. INE).
Co? Zasoby, zrealizowane osiągnięcia [10]
Naukowcy Korei Południowej od początku starali się dywersyfikować pozyskiwanie strategicznych rozwiązań technicznych. Na początku rozwijano więc dwutorową współpracę w zakresie wynoszenia satelitów z kolektywnym Zachodem oraz w zakresie dostarczania techniki rakietowej z Rosją [12].
Wystrzelony w 1999 pierwszy południowokoreański satelita – KITSAT-1 (kor. 우리별/Uribyol czyli “Nasza Gwiazda”) został zaprojektowany w konsorcjum koreańskiego instytutu technologicznego KAIST z Uniwersytetem w Surrey i wysłany na pokładzie europejskiej rakiety Ariane 4 z Gujany Francuskiej [13].
Równolegle z satelitami, Korea przystąpiła do ambitnego pozyskiwania własnej rodziny rakiet – najpierw rakiet atmosferycznych KSR (ang. Korea Science Rocket), a potem pełnowymiarowych rakiet orbitalnych KSLV (Korea Space Launch Vehicle). W projektowaniu i produkcji obydwu pomógł transfer technologii zaoferowany przez Państwowe Produkcyjno-Badawcze Centrum Kosmiczne im. M. Chruniczewa (М. В. Хруничев) – moskiewski konglomerat naukowo-przemysłowy odpowiedzialny za najważniejsze rosyjskie projekty kosmiczne: pojazdy Sojuz, rakiety Proton, Rokot i Angara [14].
Nawiązanie współpracy z Moskwą zaowocowało też skutecznym wysłaniem obywatela Korei Południowej w Kosmos właśnie na pokładzie rosyjskiej rakiety. W kwietniu 2008 dr Yi So-yeon – naukowczyni z KAIST, specjalistka mechaniki lotniczej, wybrana do Koreańskiego Programu Astronautycznego, dołączyła do załogi misji Soyuz TMA-12 i spędziła na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej 11 dni jako pierwsza koreanka w kosmosie [15].
Kosmodrom
Korea Południowa posiada jeden kosmodrom Naro Space Center (나로우주센터), znajdujący się w powiecie Goheung (prowincja Jeolia Południowa) [13] [15].
Fot 2. Kosmodrom Naro – centrum startowe KARI (źródło: Google Maps)
Fot 3. Kosmodrom Naro – centrum startowe KARI (źródło: KARI)
Jak? Z kim? Dyplomacja kosmiczna
W swoich działaniach obie strony orientują się na mocarstwa – Północ na Rosję, Południe po początkowo bliskich relacjach z Moskwą, na Stany Zjednoczone i Europę.
Obydwie Koree zdają się spoglądać na również na Chiny – Korea Północna, jak na twardego, ale jednak patrona, Korea Południowa – jako na systemowego rywala (w raporcie proponującym rewizję i intensyfikację południowokoreańskiej polityki kosmicznej słowo “Chiny” pada 140 razy) [16].
Korea Północna – o Rosji
Korea Północna zacieśnia współpracę z Rosją, szczególnie w obszarach technologii rakietowych i kosmicznych. Od września 2023 r. obserwuje się intensyfikację relacji między tymi krajami. Obejmuje ona m.in. transfer technologii rakietowych, co prawdopodobnie przyczyniło się do postępów KRLD w programie kosmicznym, takich jak udane wystrzelenie satelity na orbitę w lutym 2024 r.
W zamian Korea Północna dostarcza Rosji amunicję i rakiety balistyczne, wspierając jej działania w Ukrainie. Ta kooperacja stanowi wyzwanie dla stabilności w regionie Azji Wschodniej i jest postrzegana jako element szerszej strategii przeciwdziałania wpływom USA w Korei Południowej [17]. Nie do przecenienia jest więc rola rosyjskich rozwiązań w ostatnich sukcesach północnokoreańskich w wysyłce satelitów [18].
Korea Południowa – Rola w Porozumieniu Artemis
Republika Korei odgrywa istotną rolę w porozumieniu Artemis, będąc jednym z sygnatariuszy tego międzynarodowego partnerstwa na rzecz eksploracji Księżyca i dalszego rozwoju w przestrzeni kosmicznej. Korea Południowa zobowiązała się do wspierania pokojowego wykorzystania kosmosu oraz przestrzegania wspólnych zasad, takich jak zrównoważony rozwój, transparentność działań i odpowiedzialne zarządzanie zasobami – tak wykorzystywanymi na Ziemi ma rzecz eksploracji kosmosu, jak i kosmicznymi i księżycowymi. Poprzez swój dość aktywny program kosmiczny, w tym rozwój technologii rakietowych i satelitarnych, Korea planuje wnieść istotny wkład w badania naukowe oraz rozwój technologiczny w ramach misji Artemis, których celem jest powrót ludzi na Księżyc i przygotowanie do eksploracji Marsa [19] [20].
Pośród pomysłów włączenia się w Artemis są m.in.:
● intensyfikacja startów z kosmodromu Naro oraz budowa drugiego kosmodromu,
● zaprojektowanie i w przyszłości dołączenie modułu lub istotnych komponentów do stacji Global Gateway,
● dofinansowanie i umiędzynarodowienie klastrów przemysłu aerokosmicznego Korei,
● intensyfikacja wymiany technologicznej i informacyjnej – np. danych telemetrycznych i obserwacji Ziemi – z innymi członkami,
● wzmocnienie narodowych badań na rzecz integracji technologii cywilno-wojskowych oraz uczynienie Korei kluczowym ekosystemem dla powstawania technologii kosmicznych.
Fot. 4. Koreański Instytut Zaawansowanej Nauki i Technologii KAIST. Centrum Technologii Satelitarnych i Rakietowych, Daejeon (fot. K. Karwowski)
Rozwój zaawansowanych systemów rakietowych i kosmicznych obydwu państw koreańskich, może nie być pozbawiony znaczenia z perspektywy polskiej. Polska – jako członek NATO oraz porozumienia Artemis – jest bliskim partnerem Korei Południowej, szczególnie w ostatnich latach, kiedy to nawiązano owocną współpracę zbrojeniową [21]. Zarówno przepływ polskich rozwiązań, jak i już gotowych koreańskich technologii, towarów i usług strategicznych może przyczyniać się do współpracy kosmicznej np. przy wspólnych misjach satelitarnych, wymianie danych wywiadowczych pochodzenia kosmicznego, itp. Korea może również – o ile przezwyciężone zostaną kwestie historyczno-polityczne, podjąć bliższą współpracę z Japonią – kolejnym istotnym graczem w porozumieniu Artemis i aktywnym państwem kosmicznym o znacznym dorobku [22] [23].
Jednocześnie pilnie należy monitorować rozwój techniki kosmicznej w Korei Północnej. kooperacja na tym polu z Rosją (sukcesy roku 2024) w połączeniu z północnokoreańskim jawnym zaangażowaniem w wysiłek wojenny w Ukrainie stanowią zagrożenie nie tylko dla samej Ukrainy, ale także dla Korei Południowej i, nie bezpośrednio, dla Polski [24]. Badanie i wymiana informacyjna są więc krytyczne w tej materii [25].
Załącznik 1. Potencjał obydwu Korei – porównanie (oprac. INE)
Zarówno Korea Północna, która od 2006 jest państwem nuklearnym, jak i Korea Południowa – technologiczny gigant i 13. gospodarka świata – poszukują swojego miejsca w nowym wyścigu kosmicznym.
Załącznik 2. Południowokoreańskie instytucje badań kosmicznych (oprac. INE)
| Instytucja | Skrót | Miasto | Typ | Działalność |
| Seoul National University | SNU | Seul | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, projekty, analiza danych naukowych |
| Korea University | KU | Seul | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, projekty, analiza danych naukowych |
| Hanyang University | HYU | Seul | Prywatna uczelnia cywilna | R&D, projekty, analiza danych naukowych |
| Kyung Hee University | KHU | Seul | Prywatna uczelnia cywilna | R&D, projekty, analiza danych naukowych |
| Seoul National University of Science & Technology | SEOUL TECH | Seul | Miejska uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych, produkcja satelitów |
| Korea Aerospace University | KAU | Seul | Prywatna uczelnia cywilno-wojskowa | R&D, produkcja, szkolenie kadr |
| Korean Aviation College | KAC | Seul | Uczelnia Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury i Transportu | R&D, standaryzacja, szkolenie kadr |
| Korea Aviation Training Centre | KAT | Seul | Instytucja Certyfikacyjno-treningowa Agencji Lotnictwa i IATA | Standaryzacja, certyfikacja, szkolenie kadr, trening pilotażu |
| Korea Institute for Advanced Science | KIAS | Seul | Instytut naukowy | R&D, badania podstawowe |
| Pohang University of Science and Technology | POSTECH | Po-Hang, N. Gyeongsang | Prywatna uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych, produkcja |
| Korea Advanced Institute of Science and Technology | KAIST | Daejeon, Seul | Państwowa uczelnia cywilno-wojskowa | R&D, prace projektowe, analiza danych, szkolenie kadr, produkcja, wdrożenia wojskowe, astronautyka |
| Korea Aerospace Research Institute | KARI | Daejeon | Narodowa agencja kosmiczna | Obsługa, prowadzenie i planowanie programu kosmicznego |
| Korea Astronomy and Space Science Institute | KASSI | Daejeon | Instytut naukowy | Obserwacja nieba, badania podstawowe |
| Korea Agency of Defense Development | KADD | Daejeon | Instytucja badawcza Ministerstwa Obrony | Wdrożenia wojskowe, badania wojskowe |
| National Security Research Institute | NSR | Daejeon | Instytucja badawcza Ministerstwa Obrony | Wdrożenia wojskowe, badania wojskowe |
| Korea Institute of Science and Technology Information | KISTI | Daejeon, Seul | Rządowy instytut R&D | Badania nad ITT, systemami łączności |
| Ulsan National Institute of Science and Technology | UNIST | Ulsan | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych, produkcja |
| Pusan National University | PNU | Pusan | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych |
| Kyungpook National University | KNU | Daegu | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych |
| Republic of Korea Air Force Academy | ROKAFA | Cheongju, Chungbuk | Państwowa uczelnia wojskowa | Badania wojskowe, szkolenie personelu sił powietrznych |
| Sungkyunkwan University | SKKU | Suwon, Gyeonggi | Państwowa uczelnia cywilna | R&D, prace projektowe, analiza danych, ITT |
| Korea Institute of Aviation Safety Technology | KIAST | Incheon, Gyeonggi | Instytut Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury i Transportu | Standaryzacja i certyfikacja, szkolenia |
| Naro Space Centre | – | Naro, South Jeolla | Kosmodrom, centrum badań KARI | Starty rakiet, R&D, kontrola misji |
| Korea AeroSpace Administration | KASA | Sacheon, S. Gyeongsang | Agencja kosmiczna | Administracja, plany |
Bibliografia
[1] Pietrewicz, O. (2022). Korea Północna rozwija siły nuklearne. PISM, https://www.pism.pl/publikacje/korea-polnocna-rozwija-sily-nuklearne dostęp: 2024/11/26
[2] Why North Korea wants a war (sooner than you think). DW, Youtube: https://www.youtube.com/embed/_ycheoO-_ng&ab_channel=DWNews, dostęp: 2024/12/1
[3] Lele, A. (2024). Engaging North Korea in the space domain. Astropolitics, 22(1–2), 1–19. https://doi.org/10.1080/14777622.2024.2364584
[4] Xu, T. (2024). Surpass the Cutting Edge: Reflections on North Korea’s Failed May 27 Satellite Launch, 38north, https://www.38north.org/2024/06/surpass-the-cutting-edge-reflections-on-north-koreas-failed-may-27-satellite-launch/ dostęp: 2024/12/18
[5] Williams, M. (2023). Korea Space Agency at ten. 38north, https://www.38north.org/2023/04/north-koreas-space-agency-at-ten/, dostęp: 2024/12/1
[6] Shabbir, Z., Sarosh, A., & Nasir, S. I. (2021). Policy considerations for nascent space powers. Space Policy, 56, 101414. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2021.101414
[7] Lee, J. J. & Chung. S. (2011). Space Policy for Late Comer Countries: A Case Study of South Korea. Space Policy, 27(4), s. 227–33. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2011.09.008.
[8] General Policies. KASA, https://kasa.go.kr/eng/web/content.do?menu_cd=000056, dostęp: 2024/11/27
[9] Lee, H. Yoon names SNU professor as inaugural chief of Korea AeroSpace Administration. Yonhap, https://en.yna.co.kr/view/AEN20240424002751315 , dostęp: 2024/11/28
[10] Korea launches space agency to compete in global space race. Korea Times, https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2024/11/113_375338.html dostęp: 2024/11/28
[11] Piotrowski, M. A. (2018). Program rakietowy Korei Południowej. PISM. https://www.pism.pl/publikacje/Program_rakietowy_Korei_Po_udniowej dostęp: 2024/11/26
[12] Park, W. (2010). Recent space developments in South Korea. Space Policy, 26(2), 17–118. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2010.02.010
[13] Hwan Kim, D. (2006). Korea’s space development programme: Policy and law. Space Policy, 22(2), 110–117. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2006.02.010
[14] Cho Hyun-Suk (2002). A Study on Science and Technology Policy in Korea: Searching for New Policy Ideas. Journal of Science and Technology Studies (과학기술학연구), 2 (1-3), s. 85-105. 1738-9291(pISSN) / 2713-9832(eISSN) historia
[15] Hwang, C. Y. (2006). Space activities in Korea—History, current programs and future plans. Space Policy, 22(3), 194–199. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2006.06.007
[16] An, H. J. et al. (2024). 우주개발 확대에 따른 국가우주개발 거버넌스 개편 방안 A Proposal of National Space Governance Reform according to Expansion of Space Development. STEPI, Sejong-si Korea. ISBN 978-89-6112-834-6 93300.
[17] Lee, M. (2024).N. Korea sent 100 ballistic missiles, military specialists to Russia. Yonhap, https://en.yna.co.kr/view/AEN20241126004700315, dostęp: 2024/12/4
[18] Pietrewicz, O. (2022). Poparcie Korei Północnej dla agresji Rosji na Ukrainę. Biuletyn OSW nr 25/2022. OSW, https://www.pism.pl/publikacje/poparcie-korei-polnocnej-dla-agresji-rosji-na-ukraine, dostęp: 2024/12/24
[19] 2024 R&D Budget to Focus on CETs to Aim for Global Technological Dominance (2023). Ministry of Science & ICT, https://www.msit.go.kr/eng/bbs/view.do?sCode=eng&mId=4&bbsSeqNo=42&nttSeqNo=956
[20] Space agency seeks 27% hike in 2025 budget. Korea Times, https://www.koreatimes.co.kr/www/tech/2024/11/129_381375.html
[21] Witczak, J. Jak Polska i Korea Południowa korzystają na współpracy swoich przemysłów zbrojeniowych. INE, https://ine.org.pl/jak-polska-i-korea-poludniowa-korzystaja-na-wspolpracy-swoich-przemyslow-zbrojeniowych/ dostęp: 2024/11/26
[22] Matiaszczyk, N. NATO w Azji: nowe wymiary partnerstwa między Sojuszem Północnoatlantyckim a Koreą Południową i Japonią oraz wyzwania związane z Chinami. INE, https://ine.org.pl/nato-w-azji-nowe-wymiary-partnerstwa-miedzy-sojuszem-polnocnoatlantyckim-a-korea-poludniowa-i-japonia-oraz-wyzwania-zwiazane-z-chinami-2/ dostęp: 2024/11/26
[23] Karwowski, K. Rutkowski, M. i Gawryluk, P. Kosmiczna Szarża Kraju Kwitnącej Wiśni. Japoński program kosmiczny. INE, https://ine.org.pl/kosmiczna-szarza-kraju-kwitnacej-wisni/, dostęp: 2024/12/01
[24] Mitkow, M. Widziane z orbity: Korea Północna rozbudowuje fabrykę broni dla Rosji. Space24, https://space24.pl/satelity/obserwacja-ziemi/widziane-z-orbity-korea-polnocna-rozbudowuje-fabryke-broni-dla-rosji , dostęp: 2024/11/29
[25] Karwowski, K. (2024). Chińska dyplomacja kosmiczna. Otwarta – ale czy dla wszystkich? INE, https://ine.org.pl/chinska-dyplomacja-kosmiczna-otwarta-ale-czy-dla-wszystkich/ dostęp: 2024/11/29
