W dniu 29 listopada br. Towarzystwo Ekonomistów i Przedsiębiorców im. Juliana Dunajewskiego zorganizowało wystawę w Łodzi pt. „Architektura Wielkiej Polski”, poświęconą wizjom urbanistyki i rozwoju przestrzennego w publikacjach obozu narodowego w latach 1905-1945. Wystawie towarzyszyły odczyty wygłoszone przez: dr. hab. Michała Domińczaka, dr. Tomasza Greniucha oraz red. Arkadiusza Miksę.
Jako pierwszy głos zabrał dr hab. Michał Domińczak, były Architekt Miasta Zgierza oraz Miejski Konserwator Zabytków w Łodzi. Na wstępie prelegent zauważył, iż kwestie związane z architekturą i planowaniem przestrzennym często są niedoceniane i pomijane w dyskursie publicznym. Jest to błędem, gdyż zagospodarowanie przestrzeni publicznej i utrwalanie ładu architektonicznego ma charakter wielopokoleniowy. Wagę tego problemu dostrzegali architekci i urbaniści, a także publicyści zajmujący się powyższą problematyką już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wielu z nich związanych było politycznie z szeroko rozumianym obozem narodowym, jak chociażby: Jan Poliński, Jerzy Szeptycki, czy Wojciech Jakimowicz. Drogi życiowe i osiągnięcia zawodowe wyżej wymienionych przedstawił dr Tomasz Greniuch – historyk, związany wcześniej z Instytutem Pamięci Narodowej.
Prelegenci podkreślili, iż problematykę związaną z koncepcjami architektonicznymi i planowaniem przestrzennym podejmowała prasa związana ze Stronnictwem Narodowym, Obozem Narodowo-Radykalnym ABC oraz Ruchem Narodowo-Radykalnym Falanga (m.in. „ABC”, „Prosto z Mostu”, „Ruch Młodych”, czy „Ruch Kulturalny”). W koncepcjach architektów młodego pokolenia widoczna była krytyka naśladownictwa obcych wzorów architektonicznych i eklektyzmu, a także dążenie do stworzenia stylu narodowego w architekturze. Tendencje takie istniały już wcześniej, co związane było między innymi z powstaniem tzw. stylu zakopiańskiego, którego orędownikiem był znany publicysta i działacz związany z obozem narodowym Jan Gwalbert Pawlikowski. Na łamach prasy narodowej i narodowo-radykalnej ścierały się różne koncepcje i tendencje – z jednej strony było to dążenie do dezurbanizacji i rozproszenia form architektonicznych, co postulowali publicyści związani z ONR ABC oraz częściowo ze Stronnictwem Narodowym, a z drugiej – dążenie do koncentracji zabudowy, a przede wszystkim rozwoju zabudowy wielkomiejskiej, do czego zmierzała Falanga. Co istotne, nie stanowiło to przeszkody do wzajemnej współpracy i wypracowywania nowych koncepcji architektonicznych.
Ostatnia część spotkania poświęcona była zagadnieniom wykraczającym poza kwestie architektury i planowania przestrzennego, a dotyczącym kultury i sztuki w publicystyce narodowo-radykalnej w latach 1934-1945. Temat ten zreferował znany publicysta i badacz dziejów obozu narodowego Arkadiusz Miksa. Prelegent podkreślił, iż żaden z nurtów polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego i II wojny światowej nie skupił w swoich szeregach tylu wybitnych twórców jak obóz narodowy. Z nurtem tym sympatyzowali w różnych okresach czasu między innymi: Władysław Reymont, Jan Kasprowicz, Karol Hubert Rostworowski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Kornel Makuszyński, czy Adolf Nowaczyński. Nurt narodowy i narodowo-radykalny dużą wagę przykładały do kształtowania świadomości zbiorowej poprzez działania na niwie kultury. Wyrazem tego był chociażby tygodnik „Prosto z Mostu” redagowany przez Stanisława Piaseckiego. Publikowali w nim pisarze i poeci tej miary jak: Konstanty Ildefons Gałczyński, Karol Irzykowski, Jan Dobraczyński, Teodor Parnicki, Alfred Łaszowski, czy Bolesław Miciński. Na łamach „Prosto z Mostu” gościli również uznani autorzy niekoniecznie związani z nurtem narodowym, jak Witold Gombrowicz, czy Zofia Nałkowska, co mogło świadczyć o popularności tego pisma oraz otwarciu na wymianę poglądów z różnymi środowiskami. Tygodnik udostępniał swoje łamy także młodym twórcom, takim jak chociażby łódzki poeta – robotnik Konstanty Dobrzyński, który zginął na początku kampanii wrześniowej. W dalszej części prelegent omówił dorobek literacki twórców z kręgu tygodnika „Sztuka i Naród”, takich jak: Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Zdzisław Stroiński, Wacław Bojarski, czy Włodzimierz Pietrzak. Ze środowiskiem tym był związany również kompozytor Bronisław Onufry Kopczyński. Warto podkreślić, iż czołowi przedstawiciele SiN byli przed wojną działaczami, bądź sympatykami RNR Falanga, co często jest pomijane. Prawie wszyscy nie dożyli końca wojny.
Wystawa „Architektura Wielkiej Polski” spotkała się z żywym zainteresowaniem przybyłych gości, pomimo tego, iż poruszane zagadnienia miały charakter raczej niszowy. Tym większa jest zasługa organizatorów tego wydarzenia, w tym przede wszystkim dr. hab. Michała Domińczaka z Politechniki Łódzkiej. Należy mieć nadzieję, iż spotkania o podobnym charakterze będą organizowane również w przyszłości.
Michał Radzikowski
