Zachowek zdefiniowany jest w art. 991 § 1 kc stanowiącym, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się określona wartość wyrażona w pieniądzu.
Funkcja zachowku
Zasadniczą funkcją zachowku jest nie tylko zapobieganie wypływaniu majątku poza rodzinę, ale i też w nie mniejszym stopniu – troska o sprawiedliwy podział schedy (w sensie ekonomicznym) pomiędzy uprawnionymi członkami rodziny (tak: System Prawa Prywatnego t. 10 pod redakcją B. Kordasiewicza).
Zachowek jako dług spadkowy
Zachowek należy do długów spadkowych. Pojęcie długów spadkowych określa art. 922 w § 2 i 3 kc stanowiąc, iż nie należą do spadku prawa zmarłego, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach Księgi IV Kodeksu Cywilnego.
Wysokość zachowku
Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo o ile zstępny uprawniony jest małoletni – należy mu się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Definicja trwałej niezdolności do pracy
Kodeks cywilny nie zawiera definicji ustawowej pojęcia trwałej niezdolności do pracy, użytego w art. 991 § 1 k.c. W tej sytuacji jako w pełni uzasadnione uznać należy ustalenie treści tego pojęcia przy rozważeniu przepisów definiujących pojęcie podobne całkowitej niezdolności do pracy.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 21 lutego 2014 roku wydanym w sprawie o sygn. I ACa 698/13, fakt korzystania z emerytury w dacie otwarcia spadku nie jest w każdym przypadku równoznaczny z oceną, iż w dacie otwarcia spadku strona była całkowicie niezdolna do pracy trwale. W systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje się uzyskanie prawa do wcześniejszej emerytury oraz prawa do emerytury z uzyskaniem powszechnego wieku emerytalnego. Dopiero osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego w dacie otwarcia spadku mogło dawać podstawy do rozważań w kwestii spełnienia przesłanki całkowitej i trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c.
Przy wykładni pojęcia „trwałej niezdolności do pracy”, należy odnieść się do wykładni systemowej i celowościowej. Pojęcie trwałej niezdolności do pracy w Kodeksie cywilnym pojawia się na gruncie przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 1058 i n. k.c.). Przepis art. 1064 k.c. upoważnił Radę Ministrów do określenia zasad i trybu stwierdzania trwałej niezdolności do pracy uprawniającej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art. 1059 pkt 4 k.c.. Choć zarówno przepis art. 1064 k.c., jak i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych utraciły moc, to pojęcie trwałej niezdolności do pracy, mające przez cały czas zastosowanie do dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14.02.2001 r., jest pomocne dla rozstrzygnięcia definicji pojęcia „trwałej niezdolności do pracy”.
Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia, za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, o ile osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku wyrażonym w wyroku z dnia 11 stycznia 2013 r., sygn. akt V ACa 989/12, już sam wiek powoda w chwili otwarcia spadku – 72 lata, niezależnie od pozostałych okoliczności ustalonych w sprawie dotyczących jego stanu zdrowia uzasadniał zaliczenie powoda do osób trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c., czego konsekwencją jest uprawnienie do domagania się zachowku w wysokości 2/3 udziału spadkowego (tak tez: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. w sprawie IV CK 158/02, LEX nr 106579).
Czas powstania trwałej niezdolności do pracy
Przy ustalaniu przesłanki trwałej niezdolności do pracy lub małoletniości należy brać pod uwagę stan istniejący w chwili otwarcia spadku (tak: J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. III, s. 1909; L. Stecki, w: Komentarz 1989, t. II, s. 870; J. Kosik, w: System, t. IV, s. 545; J. Rezmer, Zakres, s. 79; Skowrońska-Bocian, Komentarz KC 2011, s. 207, Nb 12; E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: Gudowski, Komentarz KC 2017, t. 6, s. 264, Nb 14; por. też orz. SN z 19.11.1948 r., Wa C 219/48, PiP 1949, Nr 11, s. 126; J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz KC 2017, s. 1898, Nb 20; P. Księżak, w: Osajda, Komentarz KC 2013, III, s. 717, Nt 12).
Podobny pogląd zaprezentował Sąd Apelacyjny w Gdańsku, w uzasadnieniu do wyroku o sygn. akt V ACa 989/12 z dnia 11 stycznia 2013 r., zgodnie z którym, jedynie osoba trwale niezdolna do pracy w dacie otwarcia spadku uprawniona jest do zachowku w wysokości 2/3 wartości udziału, który przypadałby jej w razie dziedziczenia z ustawy (tak też: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., sygn. akt IV CK 158/02)
Obliczanie wysokości zachowku
Przy obliczaniu wysokości zachowku istotnym jest ustalenie tzw. substratu zachowku (wartość aktywów pomniejszona o wartość pasywów – długów spadkowych), na który składa się stan czysty spadku (bez uwzględnienia zapisów i poleceń) wraz z doliczonymi darowiznami. Nie chodzi tu o wartość spadku we adekwatnym znaczeniu tego słowa (aktywa po odliczeniu pasywów), ale o obliczenie wartości spadku na potrzeby ustalenia wysokości należnych zachowków.
Podstawę obliczenia zachowku określonego spadkobiercy stanowi udział spadkowy. Zasady jego ustalania określa art. 992 k.c. stwierdzając, iż przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Ze względu na powyższe udział, jaki przypadałby uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym może różnić się od udziału stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku. Udział ten (wyrażony ułamkiem) należy określać oddzielnie dla wszystkich uprawnionego zgodnie z art. 931 i 932 k.c. (które określają części spadku przypadające danym członkom rodziny), uwzględniając jednocześnie treść wspomnianego art. 992 k.c.
Tak ustalony udział spadkowy należy następnie pomnożyć przez substrat zachowku i przez jedną drugą lub dwie trzecie (zgodnie z art. 991 § 1 k.c.) a otrzymany w ten sposób wynik określa wysokość zachowku (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 2 sierpnia 2016 r., sygn. akt III Ca 598/16).
Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 marca 2008 r., sygn. akt: IV CSK 509/07 wskazując, iż przy obliczaniu wysokości zachowku rolą sądu jest ustalenie czystej wartości spadku. Wartość ta to różnica między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych. Punktem odniesienia przy ustalaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 k.c.). Ustalenie składu spadku, mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje więc, co do zasady, według reguł określonych w art. 922 k.c., nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku. Uwzględnia się natomiast zapisy windykacyjne (art. 993 k.c.).
Osoby uprawnione do zachowku
Art. 991 § 1 kc stanowi, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek. Oznacza to, iż aby być uprawnionymi do zachowku, osoby takie muszą należeć w danej sytuacji do kręgu spadkobierców, którzy dziedziczyliby po spadkodawcy z mocy ustawy. Uprawnienie do zachowku przysługuje zatem „tylko wtedy”, gdy dane osoby (wskazane w art. 991 k.c.) dziedziczyłyby w konkretnej sytuacji (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 2 marca 2012 r., sygn. akt I ACa 110/12). Niekonieczne zaś chodzi o osoby, które in concreto dziedziczą z ustawy.
Niezbędne jest zatem każdorazowe odwołanie się, przy ustalaniu osób uprawnionych do zachowku, do art. 931-932 k.c. w celu ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych. W rezultacie uprawnionymi do zachowku mogą być jednocześnie tylko zstępni oraz małżonek albo (w braku zstępnych spadkodawcy) małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Nie będzie natomiast miała miejsca sytuacja, gdy jednocześnie uprawnionymi będą zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, a także zstępni oraz rodzice spadkodawcy. W żaden sposób kręgu tego nie modyfikuje sporządzenie przez spadkodawcę testamentu i dziedziczenie na jego podstawie przez spadkobiercę w konkretnej sprawie (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25 marca 2011 r., sygn. akt: I ACa 118/11, OSAB 2011, z. 1, s. 17 i nast.).
Rozdysponowanie darowiznami całego majątku przez spadkodawcę
Jak podkreślono, stosownie do art. 991 § 1 kc zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Według literalnego brzmienia treści art. 991 kc. roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym spośród należących do kręgu spadkobierców ustawowych, którzy „byliby powołani do spadku z ustawy”. Część doktryny prawa podnosiła, iż sformułowanie tego rodzaju może sugerować, iż negatywną przesłanką możliwości realizacji roszczenia o zachowek jest to, by uprawniony nie doszedł do dziedziczenia w charakterze spadkobiercy.
W sytuacji więc, gdy spadkodawca rozdysponował majątek darowiznami za swojego życia i masa spadkowa wynosi „0” zł, oznaczałyby to, iż powodowi (np. dziecku spadkodawcy) w sprawie o zachowek nie przysługuje legitymacja do wystąpienia z żądaniem zachowku, jako zstępnemu, który nabył spadek z mocy ustawy – gdyż technicznie do takiego nabycia nie doszło wskutek braku pozostawionego majątku.
Za takim rozumieniem art. 991 kc opowiedziała się między innymi Agnieszka Gil-Rzepecka w krytycznej glosie do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02 (stanowisko glosatorki spotkało się z krytyczną polemiką w piśmiennictwie, potwierdzeniem którego jest pogląd W. Borysiaka zaprezentowany w „Państwie i Prawie” Nr 5/2008, czy dr P. Księżaka w „Monitorze Prawniczym” nr 6/2008.)
Jednakże zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze oraz piśmiennictwie przeważa zdecydowanie pogląd z którego wynika, iż roszczenie o zachowek z art. 991 § 1 kc może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych (tak: System Prawa Prywatnego T. 10, pod red. B. Kordasiewicza, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004, sygn. akt II CK 444/2002, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., sygn. akt: I CNP51/07, W. Borsiak P i P 5/2008, P. Książak – M.P. 6/2008).
Zauważyć bowiem należy, iż instytucja zachowku ma zapewniać członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny.
Użycie zaś przez ustawodawcę słowa „byliby powołani do spadku” w treści art. 991 § 1 kc, które wzbudziło zastrzeżenia glosatorki, miało jedynie na celu określenie, iż zachowek nie przysługuje „zawsze” zstępnym czy rodzicom, ale „tylko wtedy”, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej konkretnej sytuacji. Oparciem dla takiej interpretacji jest też treść art. 991 § 2 kc, który przewiduje, iż osoba uprawniona do zachowku może go otrzymać poprzez powołanie do spadku, zapis albo darowiznę.
Faktyczny spadkobierca to zatem osoba, która doszła do dziedziczenia ustawowego lub testamentowego i jest uprawniona do zachowku, jeżeli tylko należy do kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 kc.
Czym innym jest bowiem uprawnienie do zachowku (znajdowanie się w kręgu osób, którym zachowek przysługuje), a czym innym roszczenie o zachowek. To ostatnie może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25 marca 2011 r., sygn. akt: I ACa 118/11, OSAB 2011, z. 1, s. 17 i nast.).
Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku
Prawo do zachowku i roszczenie o zachowek przysługują zatem wskazanym osobą niezależnie od tego czy spadkodawca pozostawił testament czy też następuje dziedziczenie ustawowe. Osoba taka pozostaje uprawniona do zachowku, ocenie natomiast podlega czy w drodze spadkobrania otrzymała cały należny jej zachowek. o ile nie to osobie takiej przysługuje roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku a o ile w wyniku dziedziczenia, zapisu czy darowizny uzyskała korzyść mniejszą niż należny jej zachowek, to przysługuje jej roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku.
Stanowisko powyższe zaprezentował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r. II CK 444/02, OSP 2007, nr 4 poz.51, wskazując, iż „jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Wskazuje na to treść art. 922 § 2 kc stanowiąca, iż o ile uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczania zachowku
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 kc).
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia polega na tym, iż spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1048 kc). Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba iż umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Odrzucenie spadku
Spadkobierca może spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. Oświadczenie takie nie może być odwołane.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym (Art. 1018 kc).
Wydziedziczenie a zachowek
Wydziedziczenie polega na tym, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, o ile uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, o ile mu przebaczył. o ile w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał umiejętności czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Testament negatywny a zachowek
Testament negatywny to sporządzony przez spadkodawcę testament, w którym spadkodawca wyłącza od dziedziczenia ustawowego (wszystkich lub niektórych) krewnych lub małżonka, nie ustanawiając innej osoby spadkobiercą. Sporządzenie takiego testamentu nie pozbawia jednak spadkobiercy prawa do zachowku.
Wyłączenie spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia testamentem negatywnym ma zatem ten skutek, iż wyłączony zostaje pozbawiony tytułu powołania do spadku (A. Rojek, Wydziedziczenie i testament negatywny, PS 2006, nr 9, s. 105). Nie dziedziczy więc po spadkodawcy, jednakże wyłączenie od dziedziczenia nie pozbawia takiego spadkobiercy prawa do zachowku. Do pozbawienia prawa do zachowku konieczne jest bowiem wydziedziczenie (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 28).
Znaczenie powołania uprawnionego do zachowku do dziedziczenia
Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego mu zachowku (art. 998 § 1 kc).
Powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis zwykły na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Sytuacja spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku, który sam jest uprawniony do zachowku
Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 kc).
Zapis windykacyjny oraz darowizna dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. o ile uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (art. 996 kc).
Darowizna doliczona do spadku – wpływająca na wysokość zachowku
Z treści art. 1000 § 1 kc wynika, iż zachowku można żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Rozwiązanie takie jest logicznym następstwem przyjęcia zasady doliczania do substratu zachowku określonych darowizn. Brak takiej regulacji czyniłby ochronę uprawnionych do zachowku iluzoryczną. Spadkodawca mógłby bowiem obejść przepisy o zachowku dokonując darowizn na rzecz osób, które zamierzał powołać do spadku.
Instytucja doliczenia darowizn do spadku występuje zarówno przy zachowku jak i przy dziale spadku jednak w tym drugim przypadku zasady doliczania są częściowo odmienne niż przy zachowku. Dochodzi do ich zaliczenia bowiem jedynie przy dziedziczeniu ustawowym. Przy doliczaniu darowizn na schedę spadkową bierze się pod uwagę tylko darowizny dokonane na rzecz spadkobierców uczestniczących w dziale a nie uwzględnia się darowizn uczynionych na rzecz innych osób. Spadkodawca może dokonać darowizny zwalniając ją od obowiązku doliczenia na schedę spadkową.
W przypadku zachowku natomiast doliczanie darowizn jest obligatoryjne a ponadto zaliczeniu na schedę spadkowa podlegają darowany uczynione nie tylko na rzecz spadkobierców, ale i na rzecz osób trzecich (art. 994 kc).
Zaliczenia darowizny na spadek dokonuje sąd rozpoznający sprawę przeciwko określonemu pozwanemu i jeżeli uzna, iż darowizna podlega doliczeniu do spadku, doliczy ją do spadku będącego postawą ustalenia wysokości należnego zachowku a osoba, która ją otrzymała będzie legitymowaną biernie w sprawie o zachowek (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Legnicy z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn akt: II Ca 652/12).
Obciążenie darowizny poleceniem a wysokość zachowku
Jak wspomniano substrat zachowku zwiększają poczynione przez spadkodawcę darowizny. Jednak stosownie do art. 893 kc darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie). Polecenie to może przybrać formę zobowiązania do ustanowienia na rzecz danej osoby (w tym również samego darczyńcy-spadkodawcy) ograniczonego prawa rzeczowego na darowanym przedmiocie. Powstaje wówczas problem obliczenia wartości takiej darowizny przy określaniu substratu zachowku.
Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 27 lutego 2019 r. sygn. akt I ACa 449/18 stwierdził w tym przedmiocie, iż doliczeniu powinna podlegać ta część przysporzenia, która nie znajduje ekwiwalentu majątkowego w świadczeniu drugiej strony. W przypadku darowizny obciążonej poleceniem doliczeniu do substratu zachowku podlega tylko czysta wartość tj. wartość pomniejszona o wartość świadczeń, które ciążą na obdarowanym.
To samo należy odnieść do nieuregulowanej w k.c., jednak akceptowanej w orzecznictwie czynności, jaką jest darowizna z zastrzeżeniem świadczenia na rzecz osoby trzeciej. W podobny sposób od wartości darowizny należy odjąć wartość obciążenia na rzeczy darowanej. W przywołanej sprawie Sąd Apelacyjny w szczególności orzekł, iż skoro w chwili dokonania darowizny nieruchomość była obciążona dożywotnim utrzymaniem na rzecz danych osób, to obciążenie to miało istotny wpływ na ustalenie wartości nieruchomości.
Podobne zdanie wyraził Sąd Okręgowy w Kielcach w wyroku z dnia 9 października 2014 r., Sygn. akt II Ca 665/14, na kanwie sprawy, w której przedmiot darowizny obciążony był poleceniem (art. 893 k.c.), którego treścią było znoszenie przez pozwaną dożywotniego korzystania przez jej babkę z darowanego mieszkania. Sąd uznał, iż fakt rzeczywistego zamieszkiwania przez darczyńcę w darowanym lokalu ma znaczenie dla oceny stanu darowizny z chwili jej dokonania i wartości tej darowizny.
Obciążenie darowanej nieruchomości dożywotnim prawem bezpłatnego użytkowania a zachowek
Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 17 stycznia 2014 r. sygn. akt I ACa 972/13, stwierdził, iż normę art. 995 KC wykładać należy z uwzględnieniem jej celu, jakim jest podzielenie się z uprawnionym do zachowku przez osobę obdarowaną wzbogaceniem; wzbogacenie to zaś rozumiane być musi jako różnica między wartością rzeczy w stanie wolnym od obciążeń a wartością ustanowionych jednocześnie z darowizną obciążeń.
Wartość ustanowionych na rzeczy darowanej obciążeń rzeczowych na rzecz darczyńcy lub osób mu bliskich zmniejsza wartość nie tylko samej rzeczy w późniejszym obrocie, ale i przedmiotu darowizny rozumianej jako nieodpłatne przysporzenie majątkowe netto na rzecz obdarowanego. Podzielić też należy zacytowany w tym orzeczeniu pogląd Sądu Najwyższego, wyrażony w wyroku z dnia 13 czerwca 2013 r., sygn. akt V CSK 385/12, iż według art. 995 § 1 KC istotną dla określenia stanu przedmiotu darowizny jest chwila jej dokonania. o ile będąca przedmiotem darowizny nieruchomość obciążona została wymienionymi w akcie notarialnym ograniczonymi prawami rzeczowymi (np. dożywotnim prawem bezpłatnego użytkowania nieruchomości), to taki jej stan powinien być podstawą określenia jej wartości na dzień ustalenia zachowku (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 14 grudnia 2016 r., sygn. akt II Ca 1137/16).
Jeżeli zatem nieruchomość, która jako darowizna wchodzi do substratu zachowku obciążona była prawem użytkowania bądź służebnością, to przed doliczeniem wartości darowizny do substratu, od wartość tej darowizny odejmuje się wartość użytkowania bądź służebności (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 listopada 2016 r., sygn. akt I ACa 1276/16).
Więcej na temat obliczania wartości nieruchomości obciążonej użytkowaniem lub służebnością – czytaj tutaj
Zachowek a umowa dożywocia
Zgodnie z poglądem Pawła Księżaka, wartość nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia (art. 908 k.c.) nie dolicza się do substratu zachowku.
Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną i również przy literalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia. choćby w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń nie ma tutaj częściowej darowizny. Ze względu na wyraźne wyróżnienie dożywocia jako odrębnego typu umowy wzajemnej nie da się obronić poglądu, iż w razie niewspółmierności świadczeń jest to darowizna obciążona obowiązkiem świadczenia (donatio sub modo) (tak: „Zachowek w polskim prawie spadkowym” Paweł Księżak, Wyd. 2, Lexis Nexis, Warszawa 2012, str. 315, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 października 2013 r., sygn. akt I ACa 1068/13).
Darowizna nieruchomości doliczana do substratu zachowku a odliczenie kosztów opłaty notarialnej
Wartość darowizny nieruchomości przy jej doliczaniu do substratu zachowku powinna być pomniejszona o kwotę, na którą składają się poniesione przez obdarowanego koszty opłaty notarialnej i sądowej (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 listopada 2016 r., sygn. akt I ACa 1276/16).
Wyjątki co do uwzględniania darowizn przy obliczaniu zachowku
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 kc).
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku również darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (§ 2).
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (§ 3).
Wartość przedmiotu darowizny uwzględnianej przy obliczaniu zachowku
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 kc). Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się natomiast według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca 2013 r., sygn. akt V CSK 385/12, wskazał, iż według art. 995 § 1 k.c., istotną dla określenia stanu przedmiotu darowizny jest chwila jej dokonania. Zatem gdy będąca przedmiotem darowizny nieruchomość obciążona została ograniczonymi prawami rzeczowymi – taki jej stan powinien być podstawą określenia jej wartości na dzień ustalenia zachowku (tak też: uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 stycznia 2014 r. sygn. akt I ACa 972/13, Lex 1441392, oraz wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 14 grudnia 2016 r., sygn. akt II Ca 1137/16).
Żądania uprawnionego do zachowku względem osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku
W pierwszej kolejności roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko spadkobiercom oraz osobom na których rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Jednakże w art. 1000 § 1 kc ustawodawca wprowadził subsydiarną odpowiedzialność obdarowanych, która dochodzi do skutku w przypadku, gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku.
Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 stycznia 2008r., sygn. akt: III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47, zgodnie z którym o ile spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 kc. Niemożność otrzymania zachowku od spadkobiercy zachodzi miedzy innymi w sytuacji gdy ów spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku a również nie otrzymał go w żadnej postaci.
Istotnym jest, iż roszczenie to ma charakter dodatkowy, subsydiarny, ponieważ według powołanego przepisu przysługuje ono tylko wówczas, gdy uprawniony nie może uzyskać należnego mu zachowku od spadkobiercy. Według wyraźnego brzmienia przepisu roszczenie to jest nie tylko subsydiarne, ale i ograniczone w zakresie, skoro zmierza jedynie do „uzupełnienia zachowku” (tak: System Prawa Cywilnego pod red. W. Czachórskiego. Tom IV. Prawo spadkowe 1986 ).
Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 14 lutego 2014 r. w sprawie sygn. akt I ACa 1078/13 wskazał, iż dochodzenie przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia w pierwszej kolejności następuje przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 999 1 k.c.), w trzeciej natomiast do osoby obdarowanej. Osoba uprawniona musi wykazać, iż nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 k.c., następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 999 1 k.c., by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego.
Powód w sprawie o zapłatę kwoty zachowku powinien więc wykazać niemożność uzyskania zachowku od spadkobiercy udowadniając, iż nadwyżka ponad zachowek spadkobiercy nie wystarcza na zaspokojenie roszczeń o zachowek, egzekucja przeciwko spadkobiercy ze względu na jego stan majątkowy jest bezskuteczna lub wartość stanu czynnego spadku nie wystarcza na zaspokojenie zachowku. o ile powód nie wypełni tego obowiązku, powództwo podlegać będzie oddaleniu przez sąd.
Również w doktrynie podkreśla się, iż roszczenie o uzupełnienie zachowku jest roszczeniem subsydiarnym. Wchodzi ono dopiero wtedy w rachubę, gdy uprawniony nie może uzyskać należnego zachowku od spadkobiercy. Ustawa statuuje zatem pierwszeństwo odpowiedzialności spadkobierców przed obdarowanymi. Przesłanka niemożności otrzymania zachowku od spadkobiercy może się zrealizować w następujących sytuacjach:
- spadkobierca zobowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, zaś kwota, którą odpowiada, czyli nadwyżka ponad własny zachowek nie wystarcza do zaspokojenia roszczeń osoby uprawnionej,
- ogólna kondycja majątkowa spadkobiercy zobowiązanego do zachowku jest zła, skutkiem czego egzekucja kierowana przez uprawnionego do majątku tego spadkobiercy okazuje się bezskuteczna,
- wartość stanu czynnego spadku spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza nie wystarcza na zaspokojenie zachowku
(tak: System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe. Tom 10 pod red. Zbigniewa Radwańskiego, Warszawa 2009 r.).
Oczywistym przy tym jest, iż ciężar dowodu co do wystąpienia sytuacji uzasadniającej odpowiedzialność obdarowanego ciąży na uprawnionym z tytułu zachowku (art. 6 k.c.).
Powyższy wywód wskazuje, iż instytucja zachowku może w konkretnych okolicznościach chronić faktycznego spadkobiercę przed znikomą wartością majątku spadkowego w sytuacji gdy spadkobierca jest równocześnie wymieniony w art. 991 par. 1 kc jako uprawniony do zachowku, zaś spadkodawca dokonał za życia darowizny podlegającej doliczeniu do spadku na mocy art. 993 kc.
Przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za rentę (emeryturę) a zachowek
W orzecznictwie panuje pogląd, iż niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy w zamian za rentę (emeryturę), zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, iż z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.
Ważnym orzeczeniem w tej sprawie jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1991 r. (sygn. akt. III CZP 4/91), w której przyjął, iż wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r. (sygn. akt. VI ACa 99/2006) stwierdził, iż umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego, wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa, ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 kc a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 kc.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 czerwca 2012 r., sygn. akt III CZP 29/2012 stwierdził, iż „Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (tj. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.)”.
Użyte w art. 993 kc pojęcie darowizny odnosi się do umowy uregulowanej w art. 888 kc, którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku, jeżeli nie dotyczy bezpłatnych przysporzeń objętych art. 889 kc. Analiza charakteru umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy określa cechy tej czynności prawnej, które różnią ją od uregulowanej w kodeksie cywilnym umowy darowizny i prowadzi do uznania, iż stanowi ona swoisty rodzaj umowy przenoszącej własność. Pośród tych cech kwestia nieodpłatności nie ma dominującego znaczenia.
Powyższą tezę potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lutego 2014 r., sygn. akt III CZP 114/13.
Granice odpowiedzialności obdarowanego przez spadkobiercę względem osoby uprawnionej do zachowku
Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później (Art. 1001 kc).
Żądania uprawnionego do zachowku wobec osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny
Jak wskazano, o ile uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego (art. 999 1 § 1 kc).
Jeżeli natomiast osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Osoba ta może jednak zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. A o ile jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Przejście roszczenia z tytułu zachowku na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 kc).
Żądanie zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń przez osobę obowiązaną do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń (art. 1003 kc). Zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba iż z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy. W razie zmniejszenia zapisu zwykłego obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.
Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek (art. 1005 § 1 kc). Z kolei o ile zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis zwykły uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis zwykły, którego przedmiot nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną (art. 1006 kc).
Przedawnienie roszczenia o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Zachowek a roszczenie o odsetki
Przy obliczaniu wartości stanu czynnego spadku nie uwzględnia się pożytków (zarówno naturalnych jak i cywilnych), które powstały po otwarciu spadku. W zamian za to uprawniony do zachowku może za czas od chwili wymagalności roszczenia o zachowek żądać odsetek (tak: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, PWN, Warszawa 1985, s. 275).
Moment wymagalności roszczenia o zachowek
Orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych w zakresie wymagalności roszczenia o zachowek nie jest jednolite.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 10 października 2008 r. (sygn. akt: II CNP 35/08) zwrócił uwagę, iż roszczenie o zachowek powstaje z chwilą stwierdzenia nabycia spadku. Zachowek jest długiem pieniężnym, a przepisy nie określają terminu jego wymagalności. Roszczenie o zachowek jest roszczeniem bezterminowym, do którego zastosowanie ma art. 455 k.c., a więc odsetki ustawowe za opóźnienie należą się od daty wezwania zobowiązanego do zapłaty zachowku.
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 26 maja 2015 r., sygn. akt I ACa 1758/14, podzielając pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2013 r., sygn. akt II CSK 403/12, przyjął, iż Termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia – warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych – należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. O stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania.
Istnieje też pogląd, zgodnie z którym skoro ustalenie wartości spadku w celu określenia zachowku oraz obliczenie zachowku następuje według cen z chwili orzekania o tym roszczeniu, to odsetki powinny być naliczane dopiero od daty wyrokowania, ponieważ dopiero w tym momencie roszczenie o zapłatę zachowku staje się wymagalne (tak wyroki: Sądu Najwyższego z 25 maja 2005 r. sygn. akt I CK 765/04; Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, z dnia 6 listopada 2012 r., sygn. akt I ACa 1105/12; Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 7 maja 2014 r., sygn. akt I ACa 1397/13).
Zawarcia ugody w sprawie o zachowek
Celem zawarcia ugody w sprawie o zachowek jest jej definitywne zakończenie po uprzednim ustaleniu czystej wartości spadku. W sytuacji zawarcia ugody i oświadczenia przez strony, iż ugoda wyczerpuje ostatecznie i całkowicie roszczenia objęte postępowaniem o zachowek, nie sposób późnej twierdzić, iż jakiś składnik majątkowy nie były objęty ugodą i może być przedmiotem pozwu o uzupełnienie zachowku skierowanemu np. przeciwko obdarowanemu.
Zawarcia ugody w sprawie o zachowek a subsydiarna odpowiedzialność osoby obdarowanej
Powód określając w ugodzie kwotę, która go satysfakcjonuje winien wziąć pod uwagę całość majątku spadkowego, w tym darowizny podlegając doliczeniu do spadku. Niedopuszczalna i mogąca stanowić nadużycie prawa (art. 5 kc) jest sytuacja, w której osoby uprawnione do zachowku najpierw zawierają ugodę ze spadkobiercą, która ma wyczerpywać w całości roszczenia z tytułu zachowku, a następnie po otrzymaniu zachowku wnoszą pozew przeciwko obdarowanemu dochodząc „uzupełnienia zachowku” podnosząc, iż przedmiot darowizny nie został uwzględniony w tamtym postępowaniu przy obliczaniu wysokości zachowku
Zawarcie ugody w sprawie o zachowek, a następnie po jego otrzymaniu w wysokości ustalonej przez strony dochodzenie roszczenia o uzupełnienie zachowku prowadziłby w takim przypadku do nadużycia prawa. Doszłoby bowiem do sytuacji obejścia przepisów o subsydiarnej odpowiedzialności obdarowanego. Osoby uprawnione i spadkobierca testamentowy mogłyby zawrzeć ugodę określając wysokość roszczeń o zachowek w dowolnej kwocie, w tym zdecydowanie niższej od im przysługującej, a następnie mimo otrzymania zachowku występować z roszczeniami o uzupełnienie zachowku przeciwko osobie obdarowanej, wobec której, w przeciwieństwie do spadkobiercy, chcieliby dochodzić uzupełnienia zachowku. Taka sytuacja byłaby nie do pogodzenia z pierwszeństwem odpowiedzialności spadkobierców przed obdarowanymi (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 10 sierpnia 2015 r., sygn. akt XV C 1128/13).
Sąd przed którym wytacza się powództwo o zachowek
Powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a o ile miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (Art. 39 kpc).
Wyłączone lub obniżenie wysokości zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego
Art. 5 Kodeksu cywilnego stanowi, iż nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, iż co do zasady nie można wykluczyć stosowania art. 5 k.c. w sprawach o zachowek, nie jest też wyłączone samo obniżenie wysokości należnej z tytułu zachowku sumy (tak: E. Skowrońska – Bocian i J. Wierciński w: J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, tom IV. Spadki, wyd. II, WPK 2017 i przywołana tam literatura oraz orzecznictwo).
