Szwajcarska inicjatywa społeczna „Gotówka to wolność”, która odniosła częściowy sukces, zapewniając progotówkowe zmiany w konstytucji kraju, dalece wykracza poza kwestię bezpieczeństwa i wygody płatności. Bo w tej sprawie z zasady w ogóle nie chodzi o pieniądze.
Na początek muszę się przyznać, iż jakiś czas temu wyszedłem na szura. Z wlepkami dotyczącymi obrony gotówki poszedłem na odwiedzane przeze mnie targowisko i próbowałem wręczać wlepki właścicielom budek na targowisku, by mogli wyrazić swoje poparcie dla akcji. Wydaje się, iż to klasycznie gotówkowe środowisko będzie świetnym pomysłem na taką akcję. Ale nie było. Poniosłem spektakularną klęskę wracając do domu ze wszystkimi zabranymi materiałami. Wiele mogło być tego powodów, ale jeden ma szczególne znaczenie w całej dyskusji o obronie gotówki.
Choć z pozoru jest to sprawa intuicyjna, to w rzeczywistości wymaga głębokiego namysłu i intelektualnej podbudowy. Pierwsze wrażenie, gdy słyszymy o gotówce, to: „niespecjalnie jest czego bronić”.
Nikt bowiem wprost nie mówi, iż gotówki chce zabronić.
Skoro problemu nie widać, to po co się angażować w jakieś spiskowe teorie.
Na nieco głębszym poziomie, gdy już zaczniemy dyskusję, spotkamy populistyczne hasła o teoriach spiskowych, a także po prostu wrogów gotówki spod znaku fanów obsesyjnej statolatrii [kult scentralizowanego państwa – przyp. red.] i postępu, więc musimy nauczyć się przed nimi bronić. Dopiero gdy mamy na to czas i miejsce, możemy zacząć dyskusję o tym, dlaczego i w jaki sposób możemy zatrzymać lub choćby spowolnić drogę do pieniądza w pełni wirtualnego.
Nie ma co ukrywać, iż zgiełk i dynamika bazaru temu nie sprzyja. Podobnie jak w ogóle pęd codzienności, który utrudnia nam zatrzymanie się, pomyślenie i poświęcenie czasu w działaniu dla dobra wspólnego. A tego właśnie wymaga rozmowa o gotówce.
Gotówka w konstytucji
Chociaż proces referendalny w Szwajcarii nie zakończył się, to jest już adekwatnie pewne, iż zapisy dotyczące gotówki zostaną wpisane do konstytucji. W obiegu publicznym funkcjonują trzy inicjatywy legislacyjne, w tym dwie obywatelskie.
Wspomniana inicjatywa, „Tak dla wolnej i niepodległej szwajcarskiej waluty w banknotach i monetach (gotówka to wolność)”, założona w lutym 2023 roku, jest przez cały czas w trakcie procedury parlamentarnej. Chociaż Rada Federalna i Parlament odrzuciły tę inicjatywę w jej pierwotnej formie, opracowały i zatwierdziły bezpośrednią kontrpropozycję, która została przyjęta przez parlament w tym roku, zarówno przez Radę Narodową, jak i Senat (jednogłośnie 15 czerwca 2025). Z powodów proceduralnych referendum w tej sprawie nastąpi dopiero po 15 sierpnia 2026 roku, a obie propozycje będą poddane pod głosowanie, o ile komitet inicjatywny nie wycofa swojej propozycji (w takim przypadku głosowana byłaby tylko kontrpropozycja, lub weszłaby w życie, jeżeli nie zostanie uruchomione referendum opcjonalne).
Podpisów nie zebrała (miała czas do połowy 2024 roku) i została odrzucona przez parlament inicjatywa referendalna „Wer mit Bargeld bezahlen will, muss mit Bargeld bezahlen können!”. Ta inicjatywa nie uzyskała uznania parlamentu (i nie zebrała podpisów) ze względu na znacznie bardziej radykalne hasła, duże skomplikowanie i precyzyjne wymogi.
Z naszego punktu widzenia może ciekawić, iż zobowiązywała ona m.in. wszystkich i wszędzie do uznawania gotówki (np. także w komunikacji miejskiej przy zakupie biletu), a także określała minimalną odległość bankomatów – co 2 km w miastach i 15 min transportem poza miastem (oba punkty stały się przedmiotem kontrowersji).
Machina jest powolna, ale skuteczna
Przy tej okazji warto w kilku zdaniach zarysować, jak wygląda szwajcarski system polityczny, który wyróżnia się silną demokracją bezpośrednią, która umożliwia obywatelom proponowanie zmian w konstytucji federalnej poprzez inicjatywy ludowe.
Mechanizm ten wymaga zebrania 100 000 podpisów w ciągu 18 miesięcy, aby propozycja mogła zostać poddana pod głosowanie w całym kraju.
Konstytucja Federalna stanowi najwyższy poziom prawa szwajcarskiego, a inicjatywy ludowe mogą mieć na celu bezpośrednie jej zmiany.
Parlament i Rada Federalna mogą jednak reagować na inicjatywy, formułując kontrpropozycje. Mogą to być kontrpropozycje bezpośrednie (proponujące inną zmianę konstytucyjną) lub pośrednie (proponujące zmianę prawa).
Jeśli inicjatywa nie zostanie wycofana przez komitet pod wpływem działania organów federalnych (tj. kontrpropozycji), zarówno inicjatywa, jak i bezpośrednia kontrpropozycja są poddawane pod głosowanie. W przypadku, gdy obie zostaną przyjęte, dodatkowe pytanie rozstrzyga, którą opcję wyborcy preferują.
Przyjmowanie nowego prawa tradycyjnie trwa, jak widać, dość długo.
Szwajcarski system demokracji bezpośredniej nie jest jedynie binarnym mechanizmem „tak/nie” dla propozycji legislacyjnych. Zamiast tego, funkcjonuje jako narzędzie do ustalania agendy legislacyjnej. Obawy publiczne, choćby jeżeli są artykułowane poprzez inicjatywy, które ostatecznie zostają uznane za zbyt radykalne lub nieprecyzyjne, zmuszają establishment polityczny do zajęcia się problemem, dopracowania żądań i włączenia ich do istniejącego porządku prawnego w sposób bardziej akceptowalny.
Szwajcaria, czyli pieniądze
Debata w Szwajcarii i późniejsze działania legislacyjne dotyczące ochrony gotówki mają miejsce w globalnym krajobrazie, gdzie wiele instytucji agresywnie promuje płatności cyfrowe i mimo dość ograniczonego charakteru (zapisy propozycji rządowej sankcjonują, ale i utrwalają jedynie stan obecny) mogą mieć spore znaczenie symboliczne. Bo pokazują właśnie, iż społeczeństwo i władze szwajcarskie nie tylko popierają zachowanie gotówki, ale i widzą poważne zagrożenia dla jej funkcjonowania w przyszłości i decydują się na konstytucyjne zapewnienie jej obrony.
Działania szwajcarskie nie są doraźne i nie zmierzają do ułatwienia płatności czy zwiększenia bezpieczeństwa lub wygody płatności, a są w rzeczywistości dalekosiężną strategią mająca na celu ochronę fundamentalnego aspektu suwerenności finansowej i autonomii obywateli przed potencjalnymi przyszłymi naciskami na całkowicie bezgotówkowe społeczeństwo (które uznano za na tyle realne, by bronić się przed nimi zapisami konstytucyjnymi).
Dzieje się to w sytuacji, gdy badanie Szwajcarskiego Banku Narodowego z marca 2025 roku wykazało, iż karty debetowe (35%) wyprzedziły gotówkę (30%) w transakcjach sklepowych już w 2024 roku, co stanowi znaczący spadek z 70% użycia gotówki w 2017 roku. W Szwajcarii sieć bankomatów, choć zmniejszyła się z około 7300 w 2019 roku do około 6200 na koniec 2024 roku, przez cały czas charakteryzuje się wysoką gęstością.
Na koniec 2021 roku przypadało 798 bankomatów na milion mieszkańców.
Średnia odległość do najbliższego punktu dostępu do gotówki (bankomat, oddział banku lub poczty) wynosiła 800 metrów, a do najbliższego bankomatu 1,2 km; 90 proc. mieszkańców znajduje się w promieniu 3 km od bankomatu.
Dla porównania w Polsce całkowita liczba bankomatów wynosiła 20 741 w 2024 roku, co stanowi spadek z 22 085 w 2023 roku. Gęstość bankomatów w Polsce wynosiła 700 bankomatów na milion osób w 2023 roku; 97 proc. Polaków ma dostęp do najbliższego bankomatu w promieniu do 10 km.
Formalnie więc problemu z gotówką w Szwajcarii nie widać, ale właśnie w tym momencie Szwajcarzy wolą się po prostu zabezpieczyć.
