Otmar Wawrzkowicz ps. „Oleś”, szef działu propagandy Grupy „Szańca”/OP

Otmar Wawrzkowicz urodził się w 1910 roku. Pochodził z rodziny o korzeniach niemieckich¹. Niestety, kilka więcej wiemy na temat jego dzieciństwa oraz młodości. Wiadomo, iż podjął i ukończył studia ekonomiczne w Wyższej Szkole Handlowej (WSH) w Warszawie². Trudno określić, kiedy Wawrzkowicz po raz pierwszy miał kontakt z działaczami i ideą narodową. W trakcie studiów na WSH ³ został działaczem Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) ⁴. Był członkiem tajnej Organizacji Polskiej (OP) poziom „A” (najwyższy), stając się tym samym jedną z osób decyzyjnych w środowisku młodych radykałów⁵.

Obóz Narodowo-Radykalny, jako organizacja działająca na wielu płaszczyznach, zarówno jawnych jak i tajnych, posiadał w wielu środowiskach organizacje zewnętrzne, które zajmowały się propagowaniem idei przyświecających działalności ONR oraz pozyskiwaniem nowych członków i rozszerzaniem wpływów wśród każdej z warstw polskiego społeczeństwa. Działania te były podzielone na tzw. „tereny”⁶. Do jednego z terenów został przydzielony Wawrzkowicz, który, wraz z Wiktorem Martinim⁷ i Zygmuntem Plamkowskim⁸, był odpowiedzialny za pracę w środowisku robotniczym. Działalność w terenie robotniczym wiązała się z rozwijaniem wpływów ONR wśród pracowników przemysłowych i rzemieślników, a także rozpracowywaniem środowisk i organizacji socjalistycznych oraz komunistycznych. Według relacji Adama Wilczyńskiego, ONR-OP w latach 1934−1935 próbowało oddziaływać na środowisko robotnicze poprzez Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska” (ZZ „PP”), którego ówczesnym kierownikiem był Wiktor Martini, oprócz którego Wilczyński wymienił właśnie Wawrzkowicza⁹. Teren robotniczy, w większości znajdujący się pod wpływem agitacji socjalistycznej i komunistycznej, stał się obszarem, który miał zostać ideowo „unarodowiony” przez młodych radykałów, co w ówczesnych realiach stało się novum w działalności szeroko pojętego ruchu narodowego, który dotychczas nie przejawiał większej aktywności w tym środowisku¹⁰.

W okresie studenckim Wawrzkowicz należał także do organizacji Orzeł Biały (OB), będącej jednym ze stopni (poziom 1) powołanej przez Romana Dmowskiego tajnej organizacji „Straż”, skupiającej członków Stronnictwa Narodowego (SN)¹¹ oraz Obozu Wielkiej Polski (OWP)¹²,¹³. W okresie działalności w Organizacji Polskiej/ONR Wawrzkowicz, wzorem ruchów prawicowych i autorytarnych, m.in.: z Włoch, Hiszpanii, Francji i Rumunii, był wraz z ww. Wiktorem Martinim zwolennikiem koncepcji organizacji tajnej, która, poprzez oddziaływanie wśród jak najszerszych warstw społeczeństwa, miała spełniać rolę kierowniczą i zwierzchnią nad masowym ruchem politycznym, którego zadaniem w przyszłości było zdobycie władzy w kraju, a w razie braku możliwości przejęcia władzy środkami legalnymi przewidywano koncepcję zamachu stanu¹⁴. Koncepcja ta prawdopodobnie nie zdobyła większego uznania u pozostałych członków OP, stąd kierunek działania obrany na elitarność organizacji, a nie na jej masowy rozwój.

W podobną stronę poszła „grupa Piaseckiego”, czyli Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga”, który, nie mogąc przebić się i ewoluować w organizację masową, podjął m.in. rozmowy z obozem sanacyjnym, idąc na szereg ustępstw i kompromisów umożliwiających im egzystencję na politycznych peryferiach ówczesnej sceny politycznej II RP. Mimo pozornej porażki koncepcji rozrostu organizacji i zyskania wpływów w polskim społeczeństwie, jak miało się niedługo okazać, tajna działalność ONR miała zaprocentować w 1939 roku. Wybuch II wojny światowej postawił młodych radykałów przed nowymi wyzwaniami, którym mogły sprostać wzorce wyniesione z nielegalnej działalności Obozu w drugiej połowie lat 30. XX wieku.

W skład ostatniego przed wybuchem wojny Komitetu Wykonawczego (KW) OP wchodził m.in. Otmar Wawrzkowicz. Komitet ten został wybrany na zjeździe Zakonu Narodowego w kwietniu 1939 roku¹⁵. Pierwsze dni po wyborach opisywał w swoich wspomnieniach świeżo wybrany do KW Jerzy Iłłakowicz: W parę tygodni potem mój zwierzchnik wreszcie się ożenił i wyjechał na Zamojszczyznę. Naturalnie musiał złożyć mandat członka KW. W tydzień potem Wiktor [Martini] i Oleś W[awrzkowicz] przyszli do mnie do Banku Cukrowego i oświadczyli, iż KW postanowił dokooptować mnie do swego grona na miejsce kolegi, który ustąpił. Podziękowałem za zaufanie i tak zaczął się mój udział w pierwszym KW z czterech kolejnych, do których należałem w czasie całej wojny i paru miesięcy po jej zakończeniu. Wiktor podał mi datę i miejsce pierwszego naszego zebrania. Pamiętam doskonale, iż mi oświadczył, iż jego zastępcą będzie Oleś W[awrzkowicz]¹⁶.

W przededniu wojny, w czerwcowym wydaniu dwutygodnika społeczno-gospodarczego pt. „Alarm. Organ Związku Polskiego-Okręgu Warszawa” (do którego pisywał także Wawrzkowicz), członek OP Wiktor Martini przywołał wielowiekową i zaborczą politykę narodu niemieckiego, który od wieków zagarniał ziemie słowiańskie, mordując jej mieszkańców i obsadzając je kolonistami. Według Martiniego misją pierwszego pokolenia niepodległej Polski jest przywrócić zachodnie granice Polski piastowskiej i zrealizować polityczne koncepcje Mieszka I i Bolesława Chrobrego¹⁷. W tekście znajdujemy także historyczne uzasadnienie polskości ziem zachodnich, w tym szczególnie Pomorza oraz ziem położonych nad rzeką Odrą, która miała stać się granicą Polski Odrodzonej. Mając na uwadze rok 1939, gdy powstał ten tekst, słowa Martiniego − szablą i bagnetem regulować będziemy wzajemne stosunki sąsiedzkie z Niemcami. Dziś, kiedy Niemcy graniczą z nami z trzech stron, Polska bardziej niż kiedykolwiek musi być gotowa do zbrojnej rozprawy z imperializmem germańskim − brzmią proroczo. 2 września 1939 roku redagowana przez ONR gazeta „ABC Nowiny Codzienne” wydała odezwę do członków Obozu Narodowo-Radykalnego: „ONR wzywa wszystkich swoich członków i sympatyków, aby w chwili dziejowej jak najofiarniej spełnili obowiązek obrony ojczyzny i podporządkowali się bez zastrzeżeń rozkazom władz wojskowych i cywilnych, świecąc przykładem męstwa, wytrwałości i karności”¹⁸. Wtedy nikt jeszcze nie przeczuwał, iż dotychczasowe obawy już niedługo staną się rzeczywistością, a dotychczasowa antyniemiecka polityka w późniejszym czasie, m.in. dzięki Wawrzkowiczowi, zostanie poddana rewizji i ewolucji.

Niemiecka agresja we wrześniu 1939 roku przyniosła Obozowi Narodowo-Radykalnemu/OP istotne zmiany kadrowe, rewizję dotychczasowych postulatów oraz punktów programowych. Już 14 października 1939 roku w Warszawie, postanowieniem grupy działaczy OP, którzy w konspiracji przyjęli nazwę Grupy „Szańca”, powołano do życia Organizację Wojskową Związek Jaszczurczy (OW ZJ)¹⁹. Tak wspominał ten okres Władysław Marcinkowski²⁰: Udało mi się nawiązać kontakt z Tadeuszem Salskim i z Othmarem Wawrzkowiczem. Zdecydowaliśmy, iż trzeba stworzyć organizację zarówno wojskową jak i cywilną. Ja miałem zająć się organizacją wojskową, a oni cywilną i informacyjno-propagandową. […] Podzieliliśmy się robotą w ten sposób, iż Othmar Wawrzkowicz zajął się propagandą, a Tadeusz Salski odbudową środowiska politycznego, a ja, jako jedyny w naszej trójce oficer rezerwy, organizacją wojskową ²¹. Wydział podlegający Wawrzkowiczowi nazywał się Wydziałem Ideowo-Wychowawczym przy KG ZJ. W konspiracji Otmar Wawrzkowicz używał kilku pseudonimów: „Oleś”, „Kaczkowski”, „Kaczkowski Marian” oraz „Tadeusz Marendowski”.

Związek Jaszczurczy miał charakter organizacji wojskowej, do celów której należała dywersja oraz, rozwijany z sukcesami, wywiad (Wywiad „Zachód” ZJ), który w latach 1939−1942 zdobył wiele cennych informacji, stając się groźnym przeciwnikiem dla machiny wojennej i cywilnej III Rzeszy²². Polityczną i kierowniczą zwierzchność nad ZJ sprawowała Grupa „Szańca” (OP), dla której największym wyzwaniem początkowego okresu okupacji było odtworzenie struktur kierowniczych i terytorialnych. Braki w obsadzie stanowisk kierowniczych były spowodowane stratami związanymi z działaniami wojennymi, a także późniejszym terrorem okupantów niemieckiego i sowieckiego. Były one szczególnie widoczne na poziomie kierowniczym szczebla średniego i wysokiego przedwojennych działaczy ONR/OP. W pierwszym okresie wojny do niewoli sowieckiej trafił kierownik Komitetu Wykonawczego OP Wiktor Martini. Podobny los spotkał przewodniczącego Komitetu Politycznego „A” Jana Jodzewicza, który dostał się w ręce Niemców i został osadzony w oflagu²³. Kolejnym poważnym ciosem dla środowiska Grupy „Szańca” była strata Przemysława Warmińskiego, jednego z czołowych działaczy OP i liderów obozu narodowego z terenu Wielkopolski. Wśród aresztowanych lub uwięzionych znaleźli się ponadto kierownicy i działacze Grup Szkolnych ONR, redaktorzy pism oraz działacze wyższych poziomów OP tacy jak: Stefan Bławdziewicz, mec. Henryk Suchodolski, Zygmunt Judycki, Wojciech Dłużewski, Edward Muszalski czy Jan Wyszyński²⁴. Od 1940 roku odcięty od kraju został także Mieczysław Harusewicz, czołowy działacz Komitetu Politycznego „A” Obozu Narodowo-Radykalnego²⁵. Na przełomie 1939 i 1940 roku pierwszym przewodniczącym zrekonstruowanego Komitetu Wykonawczego (KW) „Zakonu Narodowego” (ZN) został Otmar Wawrzkowicz. Działalność KW była nastawiona na kontrolę prac ośmiu komisji tematyczno-zadaniowych. W 1942 roku Wawrzkowicz został zastąpiony na tym stanowisku przez Tadeusza Salskiego, a sam zajął się organizowaniem działu propagandy²⁶.

W wyniku reformy organizacyjnej KW i ZN z pomiędzy aktywnych członków zakonowych wybrano koordynatorów i działaczy określonych grup tematycznych i zadaniowych. Oficjalnym szefem grupy nr 2, czyli działu propagandy, został Wawrzkowicz (funkcję pełnił w latach 1940−1943). Dział propagandy był odpowiedzialny za koordynowanie działań oraz rozwój infrastruktury drukarskiej. Drukowanie materiałów w konspiracji było zajęciem niezwykle trudnym oraz niebezpiecznym. Aby prowadzić działalność wydawniczą trzeba było dysponować lokalem konspiracyjnym oraz, co najważniejsze, maszyną drukarską. Metody wydawnicze i maszyny drukarskie, oraz ich jakość, były uzależnione od środków finansowych, którymi dysponowała organizacja. Ponadto na działalność wydawniczą składał się cały szereg z pozoru mało istotnych czynników, jak chociażby dostępność mydła służącego do zmycia farby (wykrycie plam po farbie drukarskiej mogło doprowadzić do dekonspiracji drukarza i drukarni) oraz jakość papieru. W okresie okupacji papier często zdobywano w urzędach oraz instytucjach administracyjnych III Rzeszy. Było to zadanie trudne i niebezpieczne, stąd często wynoszono dosłownie po kilka kartek papieru, kontynuując proceder przez dłuższy okres czasu.

Mimo rozwoju organizacyjnego oraz wielu zasług na polu działalności wywiadowczej OW ZJ, będąc organizacją elitarną, nie objęła swoją siatką wszystkich okupowanych przez Niemców terenów. Tak jak teren III Rzeszy został dość szczelnie opleciony agenturą wywiadowczą, tak na terenie Kresów Wschodnich pierwszą placówkę ZJ utworzono dopiero w drugiej połowie 1941 roku. Wówczas funkcję kierownika politycznego Okręgu Lwowskiego ZJ i NSZ powierzono Otmarowi Wawrzkowiczowi, który sprawował ją od 1941 do początku 1944 roku²⁷. Były to jednak struktury mało liczne, raczej o charakterze szkieletowym, co pośrednio było wynikiem braku rozwiniętych struktur przedwojennego ONR na tym terenie. Nie zmienia to jednak faktu, iż ww. struktury, którymi kierował „Oleś”, stały się zalążkiem powstałego w 1943 roku XIV Okręgu Narodowych Sił Zbrojnych. W późniejszym okresie Wawrzkowicz został ponadto mianowany szefem II Oddziału ZJ-NSZ Okręgu Kieleckiego i Częstochowskiego.

Wawrzkowicz, będąc osobą aktywną i sprawdzoną w działalności przedwojennej, szczególnie w środowisku robotniczym, które wymagało wytrwałej pracy, z równym zapałem zaczął organizować dział propagandowy, będący istotnym elementem konspiracyjnej działalności, która, poprzez ulotki, gazety oraz inne materiały, nie tylko informowała polskie społeczeństwo, ale także podtrzymywała je na duchu. Doświadczenie działalności w środowisku robotniczym predysponowało Wawrzkowicza do objęcia funkcji jednego z kierowników „Terenu Robotniczego”, a następnie „Załogi”, którą „Oleś” pełnił do 1941 roku ²⁸. Na tę chwilę nie jest znana dokładna lista tajnych drukarni Grupy „Szańca”, ani personalia pracowników w nich pracujących, co wiązało się ściśle z konspiracyjnym charakterem tejże działalności oraz chęcią uniknięciem dekonspiracji. Głównym organizatorem drukarń „Szańca” został Otmar Wawrzkowicz²⁹. Z zeznań Antoniego Goerne, pierwszego redaktora biuletynu Brygady Świętokrzyskiej NSZ „W marszu i boju”, złożonych podczas śledztwa, wiemy także, iż to on był osobą odpowiedzialną za kierunek ideologiczny tego pisma: Po przybyciu na miejsce skontaktowałem się z Dąbrowskim ps. Bohun, któremu przedstawiłem cel naszego przybycia. W dalszej rozmowie zabrał głos Wawrzkowicz, który przedstawił mnie Bohunowi jako dawnego działacza ONR i redaktora ONR-owskiego pisma „ABC” przed 1939 r. Jednocześnie oznajmił Dąbrowskiemu, iż kierownictwo ONR skierowało mnie na stanowisko redaktora do Brygady Świętokrzyskiej w celu propagowania ideologii ONR-owskiej przez wydawanie różnych pism, broszur i biuletynów propagandowych, na co Bohun wyraził zgodę ³⁰. Pamiętajmy, iż są to zeznania złożone przed komunistycznymi organami bezpieczeństwa, co nie zmienia faktu, iż starano się kamuflować rzeczywiste pochodzenie działaczy OP/„Szańca”, promując jednocześnie, zmodyfikowane na czas wojny, przedwojenne idee. Organizacja Polska, używając w konspiracji nazwy Grupa „Szańca”, praktycznie rezygnowała z pierwotnej nazwy − Obóz Narodowo-Radykalny, która z czasem była coraz rzadziej wykorzystywana. Płk Tadeusz Boguszewski tak opisał przyjęcie nowej nazwy: […] Najpierw opuszczono ze względów taktycznych wyraz radykalny, następnie − również ze względów taktycznych, jak i ze względów na zmiany w założeniach i hasłach − zaczęto przybierać frontową nazwę Grupa Szańca. […] Bardzo ważkim argumentem w zaniechaniu tytułu ONR była skłonność szeregu mniejszych organizacji para-militarnych włączenia się w szeregi struktur silniejszych liczebnie i organizacyjnie. Termin ONR na tle poczynań Niemców, raczej odstraszał. Grupa Szańca, z ideologią dostosowaną do aktualnego stanu rzeczy, nie wzbudzała wątpliwości i zastrzeżeń. […] Tak więc dla jednych Grupa Szańca była tylko fasadą zewnętrzną dla starego ONR, dla drugich była spadkobiercą ONR, który odrzucił Deklarację Ideową z roku 1934 i wypracował nową, zaktualizowaną wypadkami wersję ideału przyszłej Polski. […] Znakomita część żołnierzy ZJ i NSZ-ZJ przyjęła, iż Grupa Szańca jest organizacją zupełnie nową i całkowicie niezależną. Wielu z nich nie miało pojęcia o ONR i o tym, iż część kierownictwa politycznego wywodzi się z Obozu Narodowo-Radykalnego.

Organem zwierzchnim i decyzyjnym dla Narodowych Sił Zbrojnych była Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TRNP), która miała równoważyć wpływy obu największych ugrupowań obozu narodowego współtworzących NSZ. Na posiedzeniu TRNP w dniu 8 maja 1943 roku wybrano ośmioosobowe Prezydium, do którego z ramienia OP wszedł m.in. Otmar Wawrzkowicz. Został także delegowany z OP do utrzymywania kontaktu ze Zbigniewem Stypułkowskim, będącym ówcześnie (rozmowy te miały miejsce w pierwszej połowie 1944 roku) przedstawicielem generała „Bora”. Wybór ten potwierdził silną pozycję Wawrzkowicza w Grupie „Szańca” i NSZ, co w przyszłości miało przełożyć się na podejmowanie przez niego wielu kluczowych decyzji, także tych związanych z działalnością tzw. „dwójki”, czyli Wywiadu³¹. W 1943 roku, aby usprawnić przepływ informacji pomiędzy grupami zewnętrznymi a Komitetem Politycznym, powołano do życia poziom „D”, czyli Dyrektoriat, będący odpowiedzialnym przed poziomem „A”. W skład „D” wchodziło pięciu członków z grup politycznych i wojskowych, w tym Wawrzkowicz³². Reorganizacja okazała się skuteczna, co wydatnie poprawiło funkcjonowanie dotychczasowych grup i struktur.

Na przełomie roku 1942 i 1943 Komitet Polityczny OP poziom „A” zezwolił na kontakt wywiadu NSZ ze stroną niemiecką, a konkretnie z osobą Paula Fuchsa, funkcjonariusza gestapo na Radom³³. Nadzór nad kontaktem z Niemcami nadzorował Bolesław Sobociński³⁴, podczas gdy samymi działaniami kierował Wawrzkowicz. Kontakty te miały charakter kontrwywiadowczy, a ich celem była ochrona członków NSZ przed aresztowaniami, co w okresie okupacji było czymś naturalnym, ponieważ większość organizacji posiadała nie tylko kontakty, ale i swoich agentów we wrogich strukturach. Według ppłk. Tadeusza Boguszewskiego: Fuchs istniał i prawdą jest, iż przedstawiciele wywiadu NSZ (OP) rozmawiali z nim wielokrotnie, przede wszystkim Otmar Wawrzkowicz, według dyrektywy prof. Sobocińskiego³⁵. Tego typu działania miały na celu nie tylko uzyskiwanie potrzebnych informacji, ale także przekazywanie drugiej stronie wprowadzających w błąd fałszywych informacji. Kazimierz Gluziński tak nakreślił początki kontaktów wywiadowczych: […] były po Stalingradzie kontakty wywiadu NSZ z niemiecką grupą antyhitlerowską pod kierunkiem szefa Gestapo z Radomia, utrzymywane przez dwóch ludzi „Huberta” i Otmara. Sprowadzały się one jedynie do jednej sprawy − nieprzeszkadzania sobie wzajemnie w walce z wrogiem nr 1 − komunizmem ze strony ZSRR³⁶. Według Władysława Marcinkowskiego komórka kierowana przez Wawrzkowicza podlegała kontroli kierownictwa politycznego Grupy „Szańca”, ale była wyłączona spod kompetencji czynnika wojskowego³⁷. Kierownictwo nad komórkami powierzono Witoldowi Gostomskiemu, jako szefowi „dwójki”, oraz Wawrzkowiczowi, który płynnie posługiwał się językiem niemieckim, ale także należał do ścisłego kierownictwa organizacji, co świadczyło o wielkiej wadze, jaką środowisko „Szańca” przykładało do tego odcinka zadań. Według wspomnianego wyżej Marcinkowskiego, Gostomski nadawał się idealnie do tej pracy. Był człowiekiem skrupulatnym, potrafiącym wychwycić ze stosu meldunków te najbardziej cenne, przy czym odznaczał się niespożytymi siłami, pracując często po kilkanaście godzin. W zestawieniu do powyższego krótkiego opisu postaci Gostomskiego ciekawie przedstawia się charakterystyka Wawrzkowicza: Othmar Wawrzkowicz współpracował blisko z Witoldem Gostomskim. Był on wyraźnym przeciwieństwem charakteru tego, czym był Witold Gostomski. Po swoim włoskim przodku odziedziczył gorący temperament. Temperament południowy. Miał niesłychaną pewność siebie i duży upór. Trzeba było nieraz dużego wysiłku, aby go przekonać o niesłuszności jego stanowiska. Przed wojną przyjaźniłem się z nim od dłuższego czasu i nieraz miewaliśmy ze sobą ostre starcia w sprawie naszej organizacji politycznej. Jednakże zawsze dochodziliśmy do porozumienia. […] W pracy konspiracyjnej jego błyskotliwa inteligencja i energia oddawały naszej dwójce ogromne usługi. W szczególności, kiedy były filtrowane przez spokojny i zrównoważony charakter Witolda Gostomskiego³⁸. Charakterystykę tę uzupełnił w zeznaniu Neyman, który określił Wawrzkowicza jako znanego z ofiarności i wyrobienia, i choćby poświęcenia³⁹.

W przypadku członków ZJ prace centrali były ściśle powiązane z pracą wywiadowczą „Zakonu”. W skład grupy zakonowej wchodzili: Witold Gostomski, Otmar Wawrzkowicz, Antoni Szperlich oraz Edward Kemnitz. Całością prac kierował Bolesław Sobociński⁴⁰. Struktura ta była nadrzędna wobec wywiadu ZJ, a później NSZ, co dawało jej dużą swobodę ruchu oraz dobór kontaktów wobec aktualnych wymagań. Według zeznań złożonych przez Antoniego Szperlicha, w ramach wywiadu antykomunistycznego na terenie Warszawy i okręgu warszawskiego w sprawach likwidacji decydowali: Sobociński, Gostomski i członek kierownictwa OP Wawrzkowicz Otmar, którzy to przeprowadzali selekcję materiałów antykomunistycznych⁴¹. Jest to potwierdzenie wpływów, jakie Wawrzkowicz posiadał szczególnie na odcinku działalności antykomunistycznej, który, od momentu klęski wojsk niemieckich pod Stalingradem, stał się głównym kierunkiem działalności wywiadu.

W obliczu postępującego frontu sowieckiego, kierownictwo OP i KG NSZ podjęło decyzję o ewakuacji ze stolicy. Działacze przenieśli się do Częstochowy, Krakowa, a później (według zaleceń) mieli udać się na tereny Śląska. Wśród działaczy OP, którzy zdecydowali się opuścić stolicę byli m.in. Tadeusz Todtleben, Lech Karol Neyman, Jerzy Iłłakowicz, Władysław Marcinkowski, Otmar Wawrzkowicz, Kazimierz Gluziński, Antoni Goerne oraz cały oddział wywiadowczy pod dowództwem mjr. Gostomskiego⁴². To właśnie w Częstochowie Wawrzkowicz mógł, z pomocą kpt. „Toma”⁴³, kontynuować działalność wywiadowczą w kierunku antykomunistycznym. Właśnie w okresie działalności na terenie częstochowskim doszło do tragicznej rozprawy wewnątrz struktur NSZ, gdy został zlikwidowany komendant główny NSZ − Stanisław Nakoniecznikoff-Klukowski ps. „Kmicic”. Istnieje kilka hipotez co do powodu jego śmierci. Jedną z przyczyn likwidacji jest zarzut o rzekomą chęć podporządkowania NSZ Polskiej Armii Ludowej oraz utrzymywanie przez niego kontaktów z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. Taką wersję potwierdza w swoich wspomnieniach ppłk Tadeusz Boguszewski, który twierdzi, iż Nakoniecznikoff podczas powstania warszawskiego nawiązał kontakt z płk. Julianem Skokowskim, dowódcą połączonych sił AL, PAL i KB w Warszawie. Po przybyciu do Częstochowy zamierzał on podpisać akt podporządkowania NSZ tzw. rządowi lubelskiemu. Kolejna wersja śmierci Stanisława Nakoniecznikoffa mówi o próbie podporządkowania NSZ Armii Krajowej, co wobec toczących się od dawna rozmów scaleniowych było niezgodne z linią programową Grupy „Szańca”/OP. Natomiast według innej wersji − niektórzy członkowie Grupy „Szańca”, celem wyprowadzenia jak największej liczby członków NSZ na Zachód, wybrali taktykę współdziałania z okupacyjnymi władzami niemieckimi, co z kolei nie spotkało się z akceptacją dowództwa NSZ, stąd decyzja o wyroku śmierci. Prawdopodobnie w likwidacji Nakoniecznikoffa, przy udziale ludzi z Organizacji „Toma”, brał udział także Wawrzkowicz (jeśli nie był bezpośrednim wykonawcą wyroku, to mógł wydać taki rozkaz). Według Sebastiana Bojemskiego, wyrok śmierci został wydany przez sąd organizacyjny, w którego skład wchodzili wysocy rangą działacze OP-ONR, w tym m.in. Otmar Wawrzkowicz. Jako potwierdzenie tej tezy autor podaje wspomnienia Iłłakowicza: Ustaliliśmy przede wszystkim, iż decyzje będą zapadać jednomyślnie. Potem zebraliśmy wszelkie raporty i informacje [na temat działań podejmowanych przez płk. »Kmicica«], za i przeciw, a następnie zbadaliśmy je bardzo starannie. Obradowaliśmy trzy dni, wielokrotnie głosując [nad wyrokiem śmierci]. Za każdym razem ktoś był przeciwny najwyższemu wymiarowi kary. Trzeciego dnia dostaliśmy alarmujący raport od [Władysława „Jaxy”] Marcinkowskiego, iż »Kmicic« jest spodziewany następnego dnia w Brygadzie [Świętokrzyskiej]. W tym samym czasie, na porannym spotkaniu, powiedział nam [»Kmicic«], iż na razie zamierza pozostać w Częstochowie i zająć się reorganizacją nowych jednostek NSZ. To był ostateczny dowód [zdrady]. Kolejne głosowanie było jednomyślne. Gluziński napisał wyrok śmierci, który wszyscy podpisaliśmy. Podobno wyrok ten został odczytany „Kmicicowi” ⁴⁴.

Drugim zdarzeniem, które kładzie się cieniem na życiorysie Wawrzkowicza, była sprawa likwidacji por. Adama Pacholczyka, który miał rzekomo zginąć z rąk Wawrzkowicza i „Toma”. Do dziś nie ma jednak żadnych dowodów ani źródeł potwierdzających ten zarzut.

Wybuch powstania warszawskiego przyniósł reorganizację struktur OP. Działacze, którzy znaleźli się w Częstochowie i Krakowie, wybrali zastępczy KW „Zakonu Narodowego”, którego tymczasowym kierownikiem został Kazimierz Gluziński, mianowany, w dniu 9 sierpnia 1944 roku, na szefa Rady Politycznej NSZ-Zachód, która przejęła kompetencje Rady Politycznej NSZ. Po przerzuceniu większości działaczy zorganizowano kilka spotkań celem omówienia aktualnej sytuacji, dalszych losów Brygady Świętokrzyskiej oraz kierunku działania OP. W drugiej połowie 1944 roku odbyło się jedno z takich zebrań, które zostało zorganizowane w mieszkaniu Wawrzkowicza, w Krakowie przy ulicy Karmelickiej 45 ⁴⁵. Na spotkaniu tym Wawrzkowicz wygłosił referat o konieczności nawiązania współpracy taktycznej z Niemcami, co w perspektywie czasu miało uchronić członków i żołnierzy NSZ przed aresztowaniami i umożliwić im ewakuację przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Według obecnego na zebraniu Stanisława Kasznicy, Wawrzkowicz obszernie poruszył […] sprawę współpracy z Niemcami […] tłumacząc, iż tylko dzięki współpracy może uchronić organizacje NSZ i Brygadę⁴⁶ . Według dalszych zeznań Kasznicy, prelegentem, który poparł kierunek działania Wawrzkowicza był Iłłakowicz, według którego kontakty „Olesia” z Fuchsem mogą pozwolić na zakup radiostacji i nasilenie akcji antykomunistycznych ⁴⁷. Oba te wystąpienia spotkały się ze stanowczą krytyką Zarządu KP, który wobec tych planów podał się do dymisji. Według zebranych, propozycje Wawrzkowicza i Iłłakowicza znacznie wykraczały poza ustalenia z 1943 roku, które dotyczyły wyłącznie powiązań wywiadowczych ⁴⁸.

Po śmierci Gostomskiego, dotychczasowego szefa wywiadu, szefem „dwójki” został Wawrzkowicz, który przez cały czas utrzymywał kontakt ze stroną niemiecką, głównie przy pomocy Organizacji „Toma”. Według dowódcy Brygady „Bohuna-Dąbrowskiego”, pomoc udzielona przez kpt. „Toma” była bardzo pożyteczna⁴⁹, ponadto „Bohun” stwierdził, iż z usług Organizacji „Toma” korzystały ówcześnie wszystkie organizacje podziemne z wyjątkiem komunistów. Pojawiając się w Brygadzie, „Tom” dostarczył „Bohunowi” informacje dotyczące marszów mniejszych oddziałów niemieckich, czym pomógł w ich likwidacji⁵⁰.

W obliczu bezpośredniego zagrożenia zajęcia Częstochowy przez Armię Czerwoną Wawrzkowicz wraz z Iłłakowiczem i „Jaxą” Marcinkowskim dołączyli do Brygady Świętokrzyskiej, ale na zachód przedzierali się niezależnie od trasy przemarszu tej jednostki. W styczniu 1945 roku Wawrzkowicz wraz z Iłłakowiczem i Todtlebenem podjęli próbę nawiązania jak najszybszego kontaktu z Armią Amerykańską, która miałaby zapewnić Brygadzie należyte wsparcie. Nie pierwszy raz kontakt z Niemcami podczas podróży ułatwiony został dzięki papierom uzyskanym od kpt. „Toma”. W 1945 roku w Ratyzbonie utworzony został przez środowisko OP i żołnierzy Brygady ośrodek wywiadowczy, w skład którego wszedł Wawrzkowicz oraz kpt. „Tom”. Wawrzkowicz w tamtym czasie stanął na czele emigracyjnych punktów wywiadowczych, wykorzystując swoje doświadczenie do nawiązania kontaktu i współpracy z wywiadem amerykańskim. Mniej więcej w tym samym czasie mogło dojść do przejęcia „Toma” przez wywiad amerykański, który zatrudnił go w roli swojego agenta, co znalazło potwierdzenie w powierzeniu mu funkcji kierowniczej nad misją Czerwonego Krzyża na terenie Czech, która de facto była ekspozyturą wywiadu amerykańskiego. Ośrodek wywiadowczy w Ratyzbonie znajdował się pod nadzorem amerykańskiego kontrwywiadu wojskowego Counter Intelligence Corps (CIC). Według Jana Żaryna, w roku 1945 Wawrzkowicz, który uprzednio nawiązał kontakt z wywiadem niemieckim, został przejęty przez amerykanów (m.in. po przejściu Rainharda Gehlena na stronę aliantów), zostając agentem CIC ⁵¹. Wawrzkowicz dysponował wieloma cennymi materiałami dotyczącymi działalności antykomunistycznej, więc jak najbardziej potrzebnymi amerykańskiemu wywiadowi w ówczesnym czasie, gdy spodziewano się wybuchu III wojny światowej. Ponadto, z ramienia OP, Wawrzkowicz odpowiadał za pocztę, która obsługiwała także listy WiN-u oraz drogi przerzutu do kraju.

Mimo zakończenia wojny w środowisku OP przez cały czas żywe były spory dotyczące skali współpracy Wawrzkowicza z Niemcami. Spór ten został ożywiony przez proponowany przez „Olesia” sojusz z opcją prosanacyjną związaną ze „Stronnictwem Wolność” (stronnictwo polityczne Nowicki-Rusinek). Poprzez ten sojusz postulował, aby kierownictwo nad działalnością przejęły środowiska znajdujące się w kraju, podczas gdy zagraniczne ekspozytury powinny wykonywać polecenia płynące z kraju⁵². W tym czasie Wawrzkowicz związał się także z osobą płk. Jana Kamińskiego, emisariusza Rządu na Uchodźctwie na kraj, który kilkukrotnie przedzierał się do kraju i z powrotem. To właśnie jemu zostały powierzone fundusze emigracyjne, które miał inwestować celem ich pomnożenia. Niestety większość inwestycji okazała się nietrafiona, a majątek przepadł. Prawdopodobnie powiązany z ww. działalnością był sam Wawrzkowicz, co miało w późniejszym czasie tragicznie zaważyć na jego losie. W wyniku konfliktu wewnątrz OP i opowiedzenia się Wawrzkowicza po stronie prosanacyjnych środowisk przegrał on spór z działaczem OP Harusewiczem i został przez kolegów obciążony za współpracę z Niemcami oraz odsunięty od udziału w „Zakonie Narodowym” ⁵³.

Używając nazwiska Marian Kaczkowski, wyjechał do Kanady i zamieszkał w Montrealu. Odsunięty od środowiska boleśnie przeżył tragedię rodzinną, po której w 1951 roku, całkowicie załamany, popełnił samobójstwo.

Bartosz Tomczak