Komunistyczne Wyznanie Wiary. Nieznana historia marksistowskiego katechizmu
Manifest Komunistyczny, a adekwatnie „Manifest Partii Komunistycznej”, jak należałoby prawidłowo napisać, to klasyka marksistowskiej literatury. Można powiedzieć, iż stanowi główny dokument programowy ugrupowania politycznego, które wyłożyło w nim explicite swoje cele, jak również narzędzia ich realizacji. Kto jednak słyszał o tym, iż omawiany tekst pojawił się uprzednio w dwóch wersjach, i to o znamiennych tytułach?
Chrześcijaństwo, gnoza i zbawienie na ziemi
W poprzednim opracowaniu zdążyłem już pokrótce zarysować historię powstania w 1847 roku Związku Komunistów, czyli rewolucyjnego ugrupowania, w którym prym wiedli przede wszystkim Karol Marks oraz Fryderyk Engels. Co warte odnotowania, opisywana organizacja wielokrotnie ulegała przemianom, powoli tracąc pierwotny charakter:
W 1836 roku w Paryżu powstał Związek Sprawiedliwych – organizacja niemieckich emigrantów, którą założył Theodore Schuster na bazie wcześniej powołanego przez siebie Związku Banitów (1834). W 1837 roku do grupy dołączył Wilhelm Weitling, a niedługo później wyrósł na lidera ruchu. Związek Sprawiedliwych zrzeszał zwolenników chrześcijańskiego komunizmu wierzących w rewolucję, która przyniesie zmartwychwstanie ludzkości i ustanowi Królestwo Boże na ziemi – Nowe Jeruzalem. Dążyli oni do realizacji idei miłości bliźniego, równości, sprawiedliwości oraz powszechnego braterstwa wszystkich ludzi. Uważali własność prywatną i pieniądze za źródło chciwości i wyzysku.
We wnioskach postarałem się odpowiedzieć na pytanie, czym w rzeczywistości jest marksizm, o ile chodzi o sferę religijną. Innymi słowy, pokusiłem się o krótką analizę „rewolucyjnej wiary” komunistów:
Podsumowując, można stwierdzić, iż ideologia marksistowska powstała na bazie protestanckich i judaistycznych nurtów religijnych o charakterze apokaliptycznym i mesjańskim. Jest formą zeświecczonej gnozy, w której nadzieja na zbawienie została przeniesiona do świata doczesnego, a której narzędziem stała się emancypacyjna rewolucja.
Wszystkie wątki zostały szerzej opisane we wspomnianym opracowaniu, dlatego też w tym miejscu chciałbym przejść do świeższych rozważań, skupiających się już na „Manifeście Partii Komunistycznej” i jego poprzednich, mniej znanych wersjach.
Od „Komunistycznego Wyznania Wiary” do „Podstaw Komunizmu”
W czerwcu 1847 roku Fryderyk Engels napisał samodzielnie „Zarys Komunistycznego Wyznania Wiary” (Draft of a Communist Confession of Faith), czyli pierwowzór późniejszego „Manifestu Partii Komunistycznej”, sporządzonego już wspólnie z przyjacielem Karolem Marksem (publikacja w lutym 1848 roku). W tzw. międzyczasie Engels zmodyfikował nieco „Zarys…”, w efekcie czego na przełomie listopada i grudnia 1847 roku podczas kongresu zaprezentował swoim towarzyszom „Podstawy Komunizmu” (Principles of Communism). Co bardzo istotne, oba dokumenty zostały skonstruowane w formie katechizmu. „Podstawy…” liczyły już 25 pytań i odpowiedzi, a więc o 3 więcej w porównaniu z „Zarysem…”. Ponadto autor zmienił kolejność zagadnień i ich treść. Modyfikacji uległ również układ tekstu.
Z pewnością powinniśmy odpowiedzieć sobie na następujące pytanie: dlaczego manifest programowy marksistów miał pierwotnie formę katechizmu i po prawdzie był katechizmem, o czym świadczy choćby korespondencja Engelsa z Marksem? Zajrzyjmy do słownika PWN:
katechizm
1. «wykład podstawowych zasad religii chrześcijańskiej mający formę pytań i odpowiedzi; też: książka zawierająca ten wykład»
2. «podstawowe zasady czegoś»
Słowo „katechizm” to po łacinie catechismus. Słowem pokrewnym jest „katecheza” (catechesis), czyli właśnie „nauczanie zasad religii chrześcijańskiej”. Konfrontując tę wiedzę z ustaleniami z mojego poprzedniego opracowania, możemy postawić tezę, iż intencją przewodnią Engelsa było wyłożenie dogmatów wiary, którą podzielali komuniści zrzeszeni w organizacji. Jak wcześniej zaznaczyłem, ugrupowanie przechodziło przez liczne fazy rozwojowe, reprezentując na początku chrześcijański, apokaliptyczny komunizm, na końcu zaś, po przejęciu steru przez Marksa i spółkę – zeświecczoną, silącą się na „naukowość” formę gnozy politycznej (za Voegelinem). Mówiąc w dużym uproszczeniu, można dostrzec w marksizmie wpływy m.in. teologii judaistycznej z silnym akcentem kładzionym na przewodnią rolę Mesjasza, który pomimo cierpień osiągnie w końcu zbawienie, w tym przypadku: proletariat stworzy raj na ziemi, a więc społeczeństwo bezklasowe, wolne od wyzysku i nierówności.
Dojrzała forma ideologii Karola Marksa
W jednym z poprzednich akapitów jedynie napomknąłem, iż finalna, dojrzała wersja manifestu polityczno-religijnego marksizmu została wydana na początku 1848 roku. Rozwińmy nieco ten wątek. Otóż za namową Karola Marksa tekst został przeredagowany i ostatecznie opublikowany w bardziej przystępnej, narracyjnej formie, tj. z podziałem na rozdziały, a nie z katechetycznymi pytaniami i odpowiedziami. Współcześnie dokument ten znany jest jako Manifest Komunistyczny, mimo iż jego oficjalny tytuł to „Manifest Partii Komunistycznej” – mała różnica, ale jednak. Jedną z przyczyn konsekwentnego skracania nazwy przez wielu naukowców, publicystów i polityków jest prawdopodobnie chęć zasugerowania, iż był to jedynie luźny manifest ideowy jakichś niepoprawnych idealistów, nie zaś konkretny i jasno wyłożony program polityczny do realizacji przez partię zawodowych rewolucjonistów.
Okres rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych zrywów z lat 1848-1849 znamy z historii jako Wiosnę Ludów. Pierwsze zamieszki w Niemczech to już koniec lutego i początek marca. Dziennik „Neue Rheinische Zeitung” prowadzony przez Związek Komunistów, a więc między innymi Marksa i Engelsa, publikował „Manifest…” w języku niemieckim, jak również mocno agitował na rzecz zbrojnego przewrotu. Gazeta była wydawana do 19 maja 1849 roku, a więc do momentu, gdy Karol Marks został wydalony z Królestwa Prus za „działalność antysystemową”. Jak więc widzimy, ówcześni komuniści próbowali zrealizować swoje plany już przy pierwszej nadarzające się okazji. Na szczęście im się to nie udało, chociaż tego samego nie można powiedzieć w przypadku ich ideowych następców.
Ze względu na objętość tekstu i komfort czytania kolejne spostrzeżenia zawrę w osobnym opracowaniu. Postaram się też wtedy przeanalizować dokładniej samą treść omówionych tekstów. Natomiast teraz mogę jedynie odesłać raz jeszcze do lektury historii Związku Komunistów, czyli narodzin marksizmu jako religii i ideologii politycznej.
Bibliografia
1. Boer R., Wilhelm Weitling, the First German Communist [w:] „Montly Review”, 2010, https://mronline.org/2010/10/21/wilhelm-weitling-the-first-german-communist/
2. Engels F., Draft of a Communist Confession of Faith, 1847, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/06/09.htm
3. Engels F., On The History of the Communist League, „Sozialdemokrat” 1885, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/communist-league/1885hist.htm
4. Engels F., The Principles of Communism, 1847, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/11/prin-com.htm
5. Opioła W., Mesjanizm polityczny. Źródła zjawiska w teologii judaistycznej [w:] „Dyskurs” 2007, nr 5, s. 57-66, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/1787/opiola_mesjanizm_polityczny.pdf
6. Zgierski J., Jak narodził się marksizm? Chrześcijański komunizm, Mesjasz i zbawienie na ziemi, Młot na marksizm, 2019, https://mlotnamarksizm.pl/felietony/jak-narodzil-sie-marksizm-mesjasz/
