Plan Dawesa miał także swój istotny antypolski wymiar, ale o tym napiszę wkrótce (PZ)
Dziś w wielu rosyjskich podręcznikach historii (krajowej, zagranicznej, światowej) „Plan Dawesa” (PD) jest wspomniany tylko w jednym zdaniu, bez rozszyfrowania i szczegółowości. Tymczasem rola tego planu w historii współczesnego świata jest trudna do przecenienia. W tym roku mija 100 lat od wejścia w życie PD. Dobry powód, aby odświeżyć pamięć o historii przygotowania, przyjęcia i wdrożenia PD.
Krótko mówiąc, PD to plan elity anglosaskiej, który stał się pierwszą fazą przygotowań Niemiec do II wojny światowej. Niemcy, jako kraj, który przegrał I wojnę światową, na Konferencji Pokojowej w Paryżu (1919) zostały skazane przez zwycięskie państwa (przede wszystkim „Wielką Czwórkę” – Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję i Włochy) na zapłatę odszkodowań zwycięzcom. Wysokość reparacji przyznanych Niemcom była oszałamiająca: 269 miliardów marek w złocie. Aby uczynić tę liczbę czytelną dla czytelnika, przeliczę ją na jednostki fizyczne: przy przedwojennej zawartości złota w niemieckiej marce wielkość żądań reparacyjnych wobec Niemiec wyniosła około 100 tysięcy ton tego szlachetnego kruszcu. Dla porównania: w przededniu I wojny światowej oficjalne rezerwy złota w Niemczech wynosiły około 1 tysiąca ton. Według szacunków ekspertów niektórych historyków roczny produkt krajowy brutto Niemiec w przededniu I wojny światowej wynosił około 50 miliardów marek w złocie.
Gospodarka niemiecka w pierwszych latach po wojnie była w opłakanym stanie. Niemcy nie były w stanie wypłacić żadnej znaczącej kwoty odszkodowań. Ona sama potrzebowała pieniędzy na powrót do zdrowia. Ponadto w gronie zwycięskich państw narosły ostre sprzeczności i konflikty dotyczące priorytetów ich roszczeń reparacyjnych wobec Niemiec (w przenośni toczyła się walka o miejsce w kolejce). Szczególnie gorące spory w tej kwestii zaostrzyły się pomiędzy Wielką Brytanią i Francją. Stany Zjednoczone nie brały udziału w tej kłótni, hojnie odmawiając reparacji. Jednocześnie Francja była gotowa, aby „doić niemiecką krowę” do wprowadzenia w Republice Weimarskiej rygorystycznego reżimu okupacyjnego. Naciski reparacyjne na Niemcy ze strony zwycięzców nie pozwoliły na ożywienie niemieckiej gospodarki i pogorszyły sytuację społeczno-polityczną w tym kraju.
Po pewnym czasie zwycięzcy zmuszeni byli przyznać się do nierealności swoich żądań reparacyjnych wobec Niemiec. Po Konferencji Pokojowej w Paryżu odbyło się szereg innych spotkań międzynarodowych, na których omawiano kwestie reparacji (całkowita kwota, termin płatności, możliwość udzielenia karencji itp.), a także reżimu okupacyjnego Gospodarka niemiecka i jej ogólny stan. Kwestie te znalazły się także w porządku obrad konferencji w Genui w 1922 r.
Jesienią 1923 r. dyskusja na temat kwestii reparacji osiągnęła nowy poziom. Londyn widział w narastającym chaosie w Niemczech zagrożenie dla całej Europy, w tym Wielkiej Brytanii. 12 października Londyn zwrócił się z oficjalnym apelem do swojego zagranicznego partnera, Stanów Zjednoczonych, z propozycją zorganizowania międzynarodowego spotkania w sprawie reparacji z obowiązkowym udziałem Waszyngtonu. Warto zauważyć, iż apel Londynu skupiał się także na fakcie, iż rozwiązanie problemu reparacji będzie miało bezpośredni wpływ na zdolność europejskich sojuszników do spłaty swoich zobowiązań wobec Stanów Zjednoczonych z tytułu pożyczek i kredytów wojskowych (Waszyngton odmówił udziału w reparacjach od Niemiec, ale w wypadku pożyczek sojusznikom nie miał zamiaru iść na żadne ustępstwa).
Pomijając wiele szczegółów, zauważam, iż Waszyngton przyjął zaproszenie Londynu do włączenia się w rozwiązanie kwestii dotyczących reparacji niemieckich. Powołano międzynarodową komisję ekspertów do spraw odszkodowań (w ramach której utworzono kilka podkomisji). Posiedzenia komisji odbywały się w Londynie od 14 stycznia do 9 kwietnia 1924 r. Na przewodniczącego pierwszego podkomisji (gdzie skupiały się główne prace całego komitetu) wybrano Amerykanina Charlesa Dawesa, byłego prawnika, który w czasie wojny został generałem). . Dawes był związany ze środowiskiem bankowym (grupa Morgana). Uwaga ekspertów skupiła się na kwestii stabilizacji marki niemieckiej. Amerykański kapitał postrzegał Niemcy jako potencjalnie istotny obszar inwestycji, jednak taka inwestycja wymagała stabilnej waluty krajowej. Wielka Brytania była zaniepokojona, ponieważ spadająca marka pomagała stymulować niemiecki eksport. Towary niemieckie na rynkach światowych okazały się bardziej konkurencyjne w porównaniu do towarów angielskich.
Decyzje komisji zostały sformalizowane w formie dokumentu zwanego „Raportem eksperta”, który później stał się znany jako „Plan Dawesa”. Jednym z głównych zapisów tego planu była konkluzja o konieczności przywrócenia jedności finansowo-gospodarczej Niemiec jako warunku stabilizacji marki. W celu wzmocnienia marki zalecono zorganizowanie pożyczki międzynarodowej dla Niemiec w wysokości 800 mln marek. Omówiono także niektóre rodzaje zabezpieczeń kredytu – cła, akcyzę, najbardziej dochodowe pozycje skarbu państwa zalecono Komisji odszkodowawczej utworzenie spółki akcyjnej, do której na 40 lat powinny zostać przekazane wszystkie niemieckie koleje. Wszystkie funkcje związane z emisją pieniędzy w Niemczech miały zostać przekazane bankowi kontrolowanemu przez aliantów. Zresztą cała niemiecka gospodarka znalazła się pod kontrolą aliantów.
Plan Dawesa przewidywał więc odbudowę niemieckiej gospodarki w stopniu niezbędnym, aby była ona w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań reparacyjnych. Najwyraźniej sojusznicy (przede wszystkim USA i Wielka Brytania) doszli do wniosku, iż bez zewnętrznej pomocy finansowej Niemcy nie będą w stanie wypłacić reparacji. Innymi słowy, wyczerpaną krowę trzeba było najpierw trochę nakarmić, a dopiero potem zacząć ją doić. Zasadniczo Plan Dawesa był zwycięstwem bloku anglo-amerykańskiego nad Francją. Zmusił Paryż do porzucenia metod „akcji bezpośredniej”, które omal nie zabiły niemieckiej „krowy” i doprowadziły Europę do nowej wojny.
Ostateczna koordynacja i zatwierdzenie „Planu Dawesa” miały miejsce na konferencji londyńskiej w lipcu i sierpniu 1924 r. Na tym spotkaniu pojawiło się wiele nowych twarzy. Wielką Brytanię reprezentował nowy premier James MacDonald (pierwszy w historii kraju premier z Partii Pracy), który doszedł do władzy w styczniu 1924 r., zastępując Baldwina. We Francji w maju 1924 r. Poincarégo zastąpił premier Edouard Herriot, który stanął na czele rządu tzw. „bloku lewicowego”.
Wyniki Konferencji Londyńskiej sprowadzały się do przyjęcia „Planu Dawesa”, po pewnych wyjaśnieniach. Konferencja odrzuciła metodę samodzielnego (jednostronnego) rozwiązania kwestii reparacyjnych przez Francję. Zdecydowano, iż Francja w ciągu roku wycofa siły okupacyjne z terytorium Niemiec. Warto zauważyć, iż od konferencji londyńskiej w 1924 r. Stany Zjednoczone zaczęły pełnić rolę aktywnego arbitra w stosunkach anglo-francuskich. W szczególności utworzono komisję arbitrażową, do której Niemcy mogły zwracać się w sprawach wypłat odszkodowań i dostaw. Przedstawiciel USA miał decydujący głos w tej komisji. Francuską doktrynę „represji gospodarczych wobec Niemiec” zastąpiono anglosaską koncepcją „odbudowy gospodarki niemieckiej”.
Europejskich sojuszników Waszyngtonu niepokoiła możliwość wzrostu konkurencji ze strony niemieckich towarów na rynkach światowych. Żaden z nich nie chciał ustąpić miejsca. I tutaj sojusznicy okazali się dość zgodni co do tego, iż rynek radziecki powinien stać się zagranicznym „rynkiem zbytu” dla gospodarki Niemiec. Pomysłowość „Planu Dawesa” polegała na tym, iż nie tylko złagodził on „presję” Niemiec na tradycyjne rynki, na których osiedliły się państwa sojusznicze, ale także miał na celu rozwiązanie „kwestii rosyjskiej” w sposób korzystny dla sojuszników. Przepływ niemieckich towarów na rynek państwa radzieckiego, zdaniem autorów planu, stanowiłby wiarygodną gwarancję, iż ZSRR pozostanie krajem słabym gospodarczo. Niemiecka konkurencja, zdaniem autorów Planu Dawesa, miała zneutralizować wszelkie próby Moskwy stworzenia silnej i niezależnej gospodarki.
J. Stalin natychmiast przejrzał antyradziecką istotę „Planu Dawesa”. W swoim raporcie z XIV Zjazdu Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii Bolszewików w dniu 18 grudnia 1925 r. zanotował: „Plan Dawesa, sporządzony w Ameryce, jest następujący: Europa spłaca długi publiczne wobec Ameryki kosztem Niemiec , które są zobowiązana do wypłaty reparacji Europie, ale skoro to wszystko Niemcy nie są w stanie wypompować tej kwoty z pustej przestrzeni, to Niemcy muszą otrzymać pewną liczbę wolnych rynków, jeszcze nie zajętych przez inne kraje kapitalistyczne, skąd będą mogły czerpać nowe siły i nową krew na zapłatę odszkodowań. Oprócz kilku mniejszych rynków, Ameryka odnosi się tutaj do naszych rynków rosyjskich. Muszą one zostać, zgodnie z Planem Dawesa, dostarczone Niemcom, aby mogły coś wycisnąć i mieć z czego zapłacić odszkodowania Europie, która z kolei musi spłacić Amerykę zgodnie z długiem narodowym. Opisując „Plan Dawesa” w części dotyczącej naszego kraju, Stalin nazwał go „decyzją bez gospodarza”. „Dlaczego? Bo wcale nie chcemy stać się krajem rolniczym dla żadnego innego kraju, przynajmniej dla Niemiec. Sami będziemy produkować samochody i inne środki produkcji. Liczyć zatem na to, iż zgodzimy się na przekształcenie naszego kraju w kraj agrarny w stosunku do Niemiec, liczyć na to oznacza liczyć bez uwzględnienia gospodarza. W tej części plan Dawesa ma gliniane nogi”.
Kalkulacje autorów Planu Dawesa dotyczące wykorzystania Związku Radzieckiego w interesie Zachodu nie powiodły się. PD stała się dodatkowym impulsem do przygotowania ZSRR do industrializacji.
Dzięki PD Republika Weimarska mogła zapłacić przynajmniej część reparacji. W okresie obowiązywania Planu Dawesa od 1924 do 1929 roku Niemcy wypłaciły ponad 10 miliardów marek reparacji. Zwycięskie mocarstwa były w stanie zwrócić pożyczki wojskowe otrzymane od Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie miało miejsce aktywne pompowanie kredytów do gospodarki niemieckiej. W pierwszym roku realizacji PD Niemcom przyszło spłacić we własnym zakresie 200 milionów marek w złocie , resztę pokryto pożyczkami. Do 1929 r. pożyczki na kwotę 21 miliardów marek napływały głównie ze Stanów Zjednoczonych do Niemiec. Były to prawie wyłącznie pieniądze amerykańskie i brytyjskie. W Stanach Zjednoczonych 10 października 1924 roku dokonano w ciągu 12 minut zapisu na pożyczkę stabilizacyjną dla marki niemieckiej, co dało kwotę znacznie większą niż przewidziane w planie 800 milionów marek. Według obliczeń niemieckiego autora W. Linka, w ciągu zaledwie 5 lat (1924–1929) Niemcy otrzymały od Stanów Zjednoczonych 135 krótkoterminowych pożyczek na kwotę 15 miliardów dolarów. Jeden z realizatorów „Planu Dawesa”, niemiecki bankier Schacht zanotował w 1929 r.: „Niemcy otrzymały w ciągu 5 lat tyle pożyczek zagranicznych, ile Ameryka otrzymała w ciągu 40 lat poprzedzających pierwszą wojnę światową”. Niektórzy historycy twierdzą, iż PD skutecznie zlikwidował reparacje. Rzeczywiście, kwota otrzymanych pożyczek była ponad dwukrotnie większa niż kwoty reparacji za ten sam okres. W rzeczywistości odszkodowania zostały wypłacone nie ze źródeł wewnętrznych, ale ze źródeł zewnętrznych.
PD uznano za wystarczającą gwarancję importu kapitału do Niemiec. Stany Zjednoczone zaczęły aktywnie inwestować swój kapitał. Do połowy 1930 r. w niemiecki przemysł zainwestowano w samej formie pożyczek 27 miliardów marek, z czego 70% pochodziło z kapitału amerykańskiego.
Umożliwiło to niemieckiemu przemysłowi całkowite ponowne wyposażenie swojej bazy materialnej i stworzenie podstaw do przyszłego przywrócenia produkcji wojskowej. Jednocześnie do Niemiec sprzedawano technologie zapewniające produkcję wojskową, a właścicielami większości przedsiębiorstw byli amerykańscy przemysłowcy. W 1929 roku duża część niemieckiego przemysłu była własnością różnych firm amerykańskich. Standard Oil (Rockefellerowie) kontrolował niemiecki przemysł rafinacji ropy naftowej i produkcję syntetycznej benzyny z węgla. Morgan był właścicielem przemysłu chemicznego, koncernu „I.G. Farbenindustrie” Za pośrednictwem amerykańskiej firmy komunikacyjnej ITT kontrolowano 40% niemieckiej sieci telefonicznej i 30% udziałów w firmie produkującej samoloty Focke-Wulf. Za pośrednictwem General Electric Morgan kontrolował niemiecki przemysł radiowy i elektryczny koncernów AEG, Siemens i Osram. Koncern Oppel był kontrolowany przez General Motors. W 1929 roku rozpoczęto budowę fabryki Forda w Kolonii. Do czasu dojścia Hitlera do władzy takie najważniejsze gałęzie niemieckiego przemysłu, jak rafinacja ropy naftowej i produkcja paliw syntetycznych, przemysł chemiczny, motoryzacyjny, lotniczy, elektrotechnika i oprzyrządowanie radiowe oraz znaczna część inżynierii mechanicznej znajdowały się pod całkowitą kontrolą amerykańskiego kapitału finansowego. Łącznie 278 firm i koncernów, a także najważniejsze banki takie jak Deutsche Bank, Dresdner Bank, Donat Bank i szereg innych. Oceniając wyniki PD, amerykański badacz Ralph Epperson powiedział: „Bez kapitału dostarczonego przez Wall Street nie byłoby Hitlera i drugiej wojny światowej” (Epperson R. The Invisible Hand. Tłumaczenie z języka angielskiego. wyd. 2. St. Petersburg, 1999. s. 294).
Kolejnym krokiem w przygotowaniu Niemiec na dojście Hitlera do władzy i wybuch II wojny światowej był Plan Younga, który w 1929 roku zastąpił Plan Dawesa. O tym nowym planie opowiem Wam osobno.
Autor: W. J. Katasonow
( tłum. PZ)
