Początki ruchu narodowego: Liga Polska 1887-1893

Organizacją, która rozpoczęła kształtowanie i formowanie się polskiego ruchu narodowego była Liga Polska. Została powołana z inicjatywy byłych powstańców styczniowych. Na jej czele stanął pułkownik Zygmunt Miłkowski piszący pod pseudonimem Tomasz Teodor Jeż, działacz m.in. Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.

W 1887 r. została wydana publikacja jego autorstwa „Rzecz o obronnie czynnej i skarbie narodowym”. Autor wzywał do pracy i działania na rzecz odbudowy państwa polskiego. Nie wykluczał wybuchu kolejnego powstania wyzwoleńczego, na które polski naród musi być przygotowany, a jego początek miał nastąpić we właściwym momencie. Miłkowski zaapelował o zbieranie funduszy na rzecz Skarbu Narodowego, którego finanse byłyby wykorzystane do walki. Zwrócił uwagę, iż zanim nastąpi kolejne powstanie, trzeba prowadzić nieustanną walkę o obronę praw narodowych, dążyć do organizacji społeczeństwa w stowarzyszeniach tajnych oraz jawnych.

W tym samym roku na zamku w Hilfikonie w sierpniu 1887 r. odbył się zjazd założycielski Ligi Polskiej. Brali w nim udział Zygmunt Miłkowski, Ludwik Michlalski, Maksymilian Hertel, prof. Aleksander Hirschberg. Liga stawiała sobie za cel przezwyciężenie panującej wśród Polaków apatii związanej z klęską ostatniego powstania narodowego. Liga miała za zadanie wzmacniać i pobudzać patriotyczne emocje. Postulowała hasła zjednoczenia wszystkich Polaków podzielonych przez trzech zaborów. W ramach doraźnej akcji Liga Polska zajmowała się obroną narodu przed represjami i szkodliwymi posunięciami państw zaborczych.

Zygmunt Miłkowski ps. „Teodor Tomasz Jeż” Źródło: polona.pl

15 grudnia 1887 r. uchwalono „Ustawę Ligii Polskiej”, w której przedstawiono sposób organizacji i cele. W dokumencie wprost odwołano się do dziedzictwa Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, uznając, iż jego zasady będą urzeczywistnione oraz dopełnione w kierunku narodowym i społecznym. Postulowano odzyskanie niepodległości w granicach przedrozbiorowych na zasadzie federacyjnej. W tym uwzględniając terytoria dawanej Rzeczpospolitej, które od niej odpadły. W kolejnej „Ustawie” przyjętej w 1888 r., nie postulowano już powołania państwa federacyjnego. Jednakże główny cel nie zmienił się, czyli wywalczenie niepodległości Polski i wprowadzenie sprawiedliwego ustroju społecznego.

Istotnym jest fakt, iż przyjęto założenie, według którego w trakcie walki o niepodległość naród polski nie może liczyć na pomoc z zewnątrz, tak długo jak nie uda się mu wytworzyć własnej siły, dzięki której Polacy będą mogli uzyskać możliwość działania politycznego i pozyskania sojuszników. Przy czym Liga nie zamykała się na kontakty z innymi stronnictwami politycznymi za granicą.

Organizacja miała działać we wszystkich zaborach oraz w miejscach, gdzie przybywają duże skupiska polskiej ludności. Była to organizacja tajna. Każdy nowy członek składał zobowiązanie wobec trzech członków należących wcześniej do Ligi. Zdawano sobie sprawę, iż odzyskanie niepodległości leży w interesie samych Polaków i to oni muszą podjąć maksymalny wysiłek w celu uzyskania wewnętrznej siły zdolnej do podjęcia działań politycznych. Liga nie wykluczała w przyszłości wywołania powstania zbrojnego.

15. Centralizacja winna obmyśleć i przygotować wszystkie środki do czynnego wystąpienia w chwili stosownej i starać się, nie tylko zdarzenia umożliwiające ruch narodowy przewidywać, ale w miarę możliwości i wywołać te zdarzenia i wypadki, które by obronę praw narodowych ułatwić nam mogły – fragment „Uchwały Ligi Polskiej” z 15 grudnia 1887 r.

W związku z tym Liga działała na rzecz integracji narodu polskiego będącego pod trzema różnymi zaborami, tak by w kwestiach politycznych był jednomyślny. Zadaniem jakie sobie stawiała organizacja była również obrona polskiego narodu przed działaniami zaborców. Nie wykluczano użycia przemocy, gdyby naciski ze strony okupantów na Polaków były bardzo silne. Działania Ligi miały pobudzić narodowego ducha. W tym przypadku nie wkluczano walki z siłami politycznymi, które miały osłabiać poczucie narodowe Polaków oraz ich tożsamość.

W ramach bieżącej działalności Liga miała przejmować przywództwo w jawnych towarzystw i stowarzyszeń. Tym samym podlegały one politycznemu zwierzchnictwu Ligi. W „Ustawie” wymieniono między innymi towarzystwa gimnastyczne, ochotnicze straże pożarne, spółki rolnicze, cechy rzemieślnicze, towarzystwa ekonomiczne, polityczne czy naukowe.

Liga Polska łączyła ludzi o różnych poglądach. Z organizacją był chwilo związany również współtwórca Polskiej Partii Socjalistycznej Bolesław Limanowski. Warto wspomnieć tu również o przypadku braci Balickich. Zygmunt, który na początku swej kariery społeczno-politycznej działał w polskim ruchu socjalistycznym w Petersburgu, stał się później jednym z czołowych ideologów ruchu narodowego. Z kolei Tadeusz działając w Lidze Polskiej był socjalistą i nie zmienił swoich przekonań w późniejszych latach. W Lidze działali jednocześnie socjaliści, weterani powstania styczniowego oraz patriotyczna młodzież z rodzącymi się narodowymi poglądami. Założyciele chcieli połączyć niepodległościowe dążenia polskiego narodu wraz z demokratycznymi, postępowymi tendencjami społecznymi.

Pod wpływem Ligi Polskiej był wychodzący od 1886 r. w Warszawie tygodnik społeczno-polityczny „Głos”. Redagowany był przez Jana Ludwika Popławskiego, Józefa Potockiego ps. „Marian Bohusz”. Na jego łamach publikowali swoje przemyślenia oraz twórczość między innymi Roman Dmowski, Zygmunt Wasilewski, Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Jan Kasprowicz czy Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Pismo nie było jednolite światopoglądowo. Publikowano teksty o obliczu narodowym oraz socjalistycznym. Jednym z lewicowców związanych z „Głosem” był socjolog Ludwik Krzywicki.

Jan Ludwik Popławski Źródło: polona.pl

Nagłówek tygodnika „Głos” Źródło: polona.pl

W Galicji Liga Polska miała wpływ na kilka pism w tym „Nową Reformę” oraz „Niedzielę”. W Paryżu organem prasowym organizacji był dwutygodnik „Wolne Polskie Słowo” redagowane przez Zygmunta Miłkowskiego. Zwierzchnictwo Ligi Polskiej w 1889 r. uznała Gmina Narodowo-Socjalistyczna pod przewodnictwem Stanisława Barańskiego. W ramach Ligi zachowała autonomię.

Z Ligą Polską związany był Związek Młodzieży Polskiej „Zet” założony w 1886 r. przez Zygmunta Balickiego. Organizacja składała się z kółek zakładanych przez polskich studentów na uczelniach wyższych w Niemczech, Rosji i Austro-Węgrzech. Tak jak Liga Polska, tak i „Zet” w pierwszych latach nie miał jednolitego poglądu politycznego. W jednej organizacji była jednocześnie młodzież narodowa oraz socjalistyczna. Nie udało się dokonać syntezy obu poglądów. Dochodziło do starć między studentami z kształtujących się dwóch obozów politycznych. Dla działaczy, którzy z zaborze rosyjskim ukończyli studia w 1888 r., założono organizację „Łączność”. Nowy podmiot miał zapewnić absolwentom możliwość dalszej pracy organizacyjnej. Ponadto „Zet” podporządkował założone w Szwajcarii Zjednoczenie Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą.

Pod koniec 1892 r. rozpoczęto wydawanie broszur społeczno-politycznych w ramach serii „Z dzisiejszej doby”. Poruszano aktualne wówczas zagadnienia. Do 1893 r. wydano XI numerów. Broszury były redagowane do 1895 r.

Największą akcję polityczną, która została zorganizowana przez działaczy Ligi Polskiej była manifestacja patriotyczna w 100 rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Inicjatorem wydarzenia był Roman Dmowski. Pochód przeszedł z Archikatedry Warszawskiej do kaplicy, w której wmurowano kamień węgielny pod Świątynię Opatrzności. Tłum przeszedł w ciszy, mimo prowokacyjnych działań ze stroni carskiej policji.

Rano w szczelnie zapełnionym kościele św. Jana odbyło się nabożeństwo, podczas którego prowokatorzy próbowali namówić młodzież do zaśpiewania hymnu „Boże, coś Polskę”. Sztuka się nie udała. Nabożeństwo przeszło spokojnie, i tłum manifestantów wyroił się w porządku z ulicy Świętojańskiej na plac Zamkowy. Pochodowi z okien zamku przyglądał się ówczesny generał-gubernator, Hurko.

Część tłumu rozeszła się do domu, część zaś, przeważnie studenci, podążyli w Aleje Ujazdowskie i do Ogrodu Botanicznego, gdzie, jak wiadomo, stoi szczątek niewykończonej świątyni Opatrzności, która miała być wzniesiona na pamiątkę pracy sejmu czteroletniego i jego uchwał.

Jak głosi legenda, w zrujnowanych murach umieszczono akt konstytucji 3 maja. Zrazu władze, zaskoczone wypadkiem, nie występowały z interwencją, chociaż wśród wielu urzędników panowało przekonanie, iż Polacy szykują się do „powstania” (?!). – relacja Ignacego Matuszewskiego z „Tygodnika Ilustrowanego” nr 18, z 4 maja 1907 r.

Po manifestacji policja rosyjska dokonała aresztowań, których konsekwencją były wyroki od 4 tygodni więzienia, aż po zsyłkę na Syberię. Aresztowany student Bolesław Brulińśki w areszcie popełnił samobójstwo. Jego pogrzeb stał manifestacją patriotyczną. Wśród skazanych przez carski sąd był między innymi Roman Dmowski oraz Stanisław Wojciechowski, przyszły prezydent Polski. Podczas zaborów działał między innymi w Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.

W obliczu aresztowań działacze Ligi Polskiej wystosowali jesienią 1891 r. odezwę skierowaną do warszawiaków, w której wzywano do obchodzenia żałoby narodowej w następnym roku. Według relacji mieszkańcy zastosowali się do zalecenia i karnawał 1892 r. odbył się prawie bez zabaw. W wspomnianym roku wystosowano również dwie odezwy. Pierwsza została skierowana do ludności wiejskiej, w obliczu grożącego głodu. Z kolei drugi dokument stanowił odezwę, w której ustanowiono dzień 3 maja jako święto narodowe.

W obliczu widocznych wad w funkcjonowaniu Ligi Polskiej oraz powiększających się różnic między narodowcami a socjalistami doszło do gruntownej przemiany. Za zgodą Zygmunta Miłkowskiego 1 kwietnia 1893 r. w zaborze rosyjskim w miejsce starej organizacji powołano nową - Ligę Narodową, na której czele stanęli Zygmunt Balicki, Roman Dmowski i Jan Ludwik Popławski.

Bibliografia:

Źródła drukowane:

• Liga Narodowa 1887-1906 sprawozdania odezwy dokumenty, Kraków 2015.

Źródła internetowe:

• Matuszewski, Obchód stulecia konstytucji 3 maja w roku 1891 w Warszawie, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 18, 1907, https://www.bpmokotow.waw.pl/bpmok/index.php/czytaj/141-nasze-publikacje/1558-obchod-stulecia-konstytucji-3-maja-w-roku-1891-w-warszawie, dostęp: 12.03.2023.

Opracowania:

• Kozicki, Pół wieku polityki demokratyczno-narodowej (1887-1939), Kraków 2019,
• Wapiński, Narodowa Demokracja 1893-1939, Wocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1980.
• Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W. Muszyński, Polska dla Polaków! Kim byli i są polscy narodowcy, Poznań 2015.